İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan, Tebriz Cuma İmamı El Haşim ve Doğu Azerbaycan Valisi Dr. Melik Rahmeti’nin bulunduğu helikopter, dün Doğu Azerbaycan eyaletinde kaza yaptı. Kazada, dört kişi de yaşamını yitirdi. Reisi, 2021 yılında cumhurbaşkanı seçildiğinden bu yana ekonomik kriz, Jîna Emînî eylemleri, İsrail ile çatışmalar ve Kürt düşmanlığı ile anıldı.
“Ölüm Komitesi” ÃœyeliÄŸi
Reisi, 14 Aralık 1960’da MeÅŸhed’de doÄŸdu. 1979’daki Ä°ran Ä°slam Devrimi’nden sonra 1981’de Kereç savcısı olarak kariyerine baÅŸladı. Tahran BaÅŸsavcı VekilliÄŸi’ne yükselen Reisi, 1988’de Ä°ran devrim lideri Humeyni’nin talimatıyla, rejim muhaliflerinin idam kararını veren komitede yer aldı. “Ölüm komitesi” olarak bilinen bu heyette, yaklaşık 3 bin kiÅŸinin idam edildiÄŸi iddia ediliyor. Bu sebeple Reisi, “Katliam ayetullahı” olarak anılıyor. Siyasi tutukluların idamında ve 2009’daki sokak eylemlerinin bastırılmasında oynadığı rol nedeniyle ABD tarafından yaptırım listesine alındı.
Humeyni’nin ölümü sonrası Reisi, 1989-1994 yıllarında Tahran BaÅŸsavcısı, 1994-2004 arasında Devlet Denetleme Kurumu BaÅŸkanı olarak görev yaptı. 2004’te Yargı Erki BaÅŸkanı Birinci Yardımcısı olan Reisi, 2014’te Ä°ran Genel BaÅŸsavcısı, 2016’da ise MeÅŸhed’deki Ä°mam Rıza Türbe ve Külliyesi Vakfı BaÅŸkanı oldu. Mart 2019’da Yargı Erki BaÅŸkanı olan Reisi, 18 Haziran 2021’de yapılan seçimleri kazanarak 8. Ä°ran CumhurbaÅŸkanı oldu.
İdamlardaki Artış
Reisi’nin cumhurbaÅŸkanlığı döneminde idamlarda büyük bir artış yaÅŸandı. Norveç merkezli Ä°ran Ä°nsan Hakları (IHR) ve Paris merkezli Ä°dam Cezasına Karşı Birlikte (ECPM) raporlarına göre, Reisi’nin göreve geldiÄŸi 2021’de en az 333 kiÅŸi idam edildi. Bu sayı 2022’de 582’ye, 2023’te ise 834’e çıktı. Ä°damların çoÄŸu etnik ve dini azınlıklara yönelikti. Kürt siyasi aktivistlerin halka açık alanlarda idam edilmesi ve 2023’te Beluç halkının hedef alınması dikkat çekti.
Reisi, görev süresi boyunca iç ve dış siyasette sert bir tutum izledi. “Ekonomik krizle mücadele etme” vaadiyle seçimleri kazanmasına raÄŸmen, 2022 Mayıs ayında ekmek ve makarna fiyatlarındaki artış nedeniyle ülke genelinde protestolar baÅŸladı. Rejim güçlerinin sert müdahalesiyle karşılaÅŸan göstericiler, yaralandı, gözaltına alındı ve tutuklandı.
Jîna Emînî Protestoları
Ä°ranlı Kürt Jîna Emînî’nin 13 Eylül 2022’de “ahlak polisi” tarafından gözaltına alınması ve iÅŸkence sonucu ölmesi, geniÅŸ çaplı protestoları tetikledi. Kadınların başörtülerini yaktığı ve saçlarını kestiÄŸi eylemler, “Jin, jiyan, azadi” sloganıyla simgelenmiÅŸti. Reisi, bu protestoların bastırılması talimatını vererek, sert bir tutum sergiledi. BM verilerine göre, bu eylemlerde 551 protestocu hayatını kaybetti, 20 binden fazla kiÅŸi gözaltına alındı ve 9 kiÅŸi idam edildi.
Jîna Emînî’nin ölümünün birinci yıl dönümünde Reisi, Ä°ran Meclisi’ne “Ä°ffet ve Başörtüsü Kültürünün Desteklenmesi” yasa tasarısını sundu. 20 Eylül 2023’te kabul edilen bu yasa, başörtüsü ihlallerine karşı para cezası, bankacılık hizmetlerinin engellenmesi ve adli iÅŸlem öngörüyordu.
Ortadoğu Politikası
Reisi, görev süresi boyunca OrtadoÄŸu’da da gerilimi artırdı. Suriye, Irak ve Yemen’de etkinliÄŸini sürdüren Reisi döneminde, Ä°ran, Ä°srail’e doÄŸrudan saldırdı. 1 Nisan 2024’te Ä°srail’in Suriye’deki Ä°ran büyükelçiliÄŸine saldırması sonrası, 13 Nisan 2024’te Ä°ran, Ä°srail’e insansız hava araçları ve füzelerle saldırı düzenledi. Reisi, bu saldırılar sonrası Amerika ve Ä°srail’e karşı duruÅŸlarının halktan destek gördüğünü iddia etti. Filistin meselesinde de Ä°srail’e karşı sert söylemleriyle bilinen Reisi, helikopter kazasından önce Filistinlilere verdiÄŸi desteÄŸi bir kez daha vurguladı.
Mart 2023’te Suudi Arabistan ile normalleÅŸme adımları atan Reisi, 7 Ekim’de Hamas’ın Ä°srail’e saldırması ve Ä°srail’in Gazze’ye misillemesi sonrası yeni bir denklemin içine sürüklendi. Buna raÄŸmen Suudi Arabistan ve Mısır ile normalleÅŸme sürecine girdi. Türkiye ile de yakın iliÅŸkiler kurarak 10 maddelik iÅŸbirliÄŸi anlaÅŸmaları imzaladı.
Reisi’nin ölümünün ardından insan hakları savunucuları ve kadın örgütleri, Ä°ran’daki idamlar ve kadınlara yönelik baskıları hatırlatan paylaşımlarda bulundu. Reisi, binlerce kiÅŸinin idam edilmesi ve Jîna Emînî’nin ölümüne karşı baÅŸlayan direniÅŸe yönelik sert tutumuyla akıllarda kaldı.
