Kültür Sanat

İnsanlar ne zaman sanat yapmaya başladı ve Neandertaller de sanatçı mıydı?

Yazar

21 Eylül 2022

Sanatı düşündüğümüzde, görece yakın geçmişi düşünme eğilimindeyiz. Fransa, Lascaux’daki ünlü mağara sanatının genellikle yaklaşık 17.000 yaşında olduğu söylenir. İkinci bir Fransız mağarası olan Chauvet, 30.000 yıl öncesine tarihlendirilen benzer şekilde muhteşem resimlere sahip -ancak bu tarih tartışmalı; bazı arkeologlar resimlerin o kadar eski olamayacak kadar iyi olduğunu söylüyor. Türümüz Homo sapiens’in muhtemelen 300.000 yıldan daha yaşlı olduğunu ve Homo türünün 2 milyon yıldan fazla bir süredir var olduğunu düşündüğünüzde, bu birkaç on bin yıl, yok olup gidecek kadar kısa bir zaman dilimi. İnsanlar neden bu kadar geç resim yapmaya başladı ve neden Neandertaller gibi diğer homininler yapmadı?

Aslında sanatı bundan çok daha önce yapmış olmamız ve Neandertallerin ve Denisovalılar gibi diğer grupların da aynısını yapmış olması olası. Bunu göstermenin önünde iki engel var: diğer homininlerin kendilerini simgesel olarak ifade edebilecekleri fikrine karşı önyargı ve fiziksel kanıtlarla ilgili sorunlar.

Haziran ayının başlarında, kuzey İspanya’nın mağaralarında tarih öncesi kaya sanatına odaklanan New Scientist Discovery Tour’da tatilcilerle birkaç gün geçirdim. Turun merkezinde, tarih öncesi Avrupa mağara sanatının bulunduğu ilk yer olan Altamira vardı -1879’da, Lascaux ve Chauvet’in keşfedilmesinden çok önce.

Avrupa’nın mağara sanatı kaç yaşında?

Hazırlığımın bir parçası olarak, güzergâhtaki mağaraların her biri hakkında mümkün olduğunca çok şey öğrenmeye çalıştım. Ama aynı sorunu yaşamaya devam ettim: sanat eserlerinin kaç yaşında olduğunu bulmak. Altamira’da bunun nedeni, resimlerin uzun bir dönemi kapsaması: biri 36.000, diğeri 22.000 yaşında, mağaradaki eserler ise 14.000 yaşında.

Ama diğer durumlarda, her bir sanat eseri için tarihler değişiyordu. Örneğin Hornos de la Peña Mağarası’nı ele alalım. Çarpıcı anatomik doğrulukla çizilmiş çok sayıda hayvan gravürü var. İspanya’nın resmi turizm web sitesi, bunların birinin en az 18.000 yıl öncesine, diğeri ise yaklaşık 15.000 yıl öncesine dayanan iki aşamada oluşturulduğunu söylüyor. Bununla birlikte, 2014 yılında yapılan bir araştırma, sanat eserleri için elde edilen tarihleri listeliyor ve bunlar yaklaşık 10.000 yıl öncesinden 30.000 yıl öncesine kadar uzanıyor. Sorunun bir kısmı, mağaraya müdahale edilmiş olması: İspanya iç savaşında sığınak olarak kullanılmış ve turistlerin ziyaret edebilmesi için daha da değiştirilmiş.

Benzer bir şekilde El Pindal Mağarası’nda da içine bir balık ve bir mamut resmi de dahil edilmiş çok sayıda at ve bizon resmi var. Yine kesin bir tarih yok. Aynı İspanyol turizm web sitesinde 13.000 ila 18.000 yıl arasında bir tarih verilirken, 2007’den bir kitap bölümü, El Pindal’ı bölgedeki sanat tarihlerinin sorunlu olduğu birkaç mağaradan biri olarak tanımlıyor.

İngiltere’deki Southampton Üniversitesi’nden mağara sanatı çağını inceleyen Alistair Pike’la resimlerin tarihlerini netleştirmek için konuştum. Bana mağara sanatının yalnızca “küçük, çok küçük bir bölümünün” güvenilir bir şekilde tarihlendirildiğini söyledi.

Bunun bazı iyi nedenleri var. Yakın zamana kadar, bir mağara resminin yaşını bulmanın ana yöntemi radyokarbon tarihlendirmesiydi. Bu, doğası gereği yıkıcı bir yöntem –bir numuneyi kazıyarak almak zorundasınız– ve anlaşılır bir şekilde mağaraların koruyucuları izin vermekte yavaş. Ayrıca, karbon tarihlendirme yalnızca çizim malzemeleri arasında odun kömürü gibi organik malzeme varsa işe yarar; kazıma tekniğiyle yapılmış olanlar ve yalnızca minerallerle boyanmış herhangi bir şey için işe yaramaz.

Ne yazık ki, karbon tarihlendirme yapmamak için kötü bir neden de var. Pike, “İnsanlar, mağara resimlerinin yaşını, tasvir edildiği tarza bakarak söyleyebileceklerini varsaymışlardı” diyor. 1800’lerin sonlarında ilk tarihöncesi sanatın bulunmasından bu yana, sanatın doğrusal olarak gelişmesi gerektiği duygusu vardı: En eski parçalar son derece basit ve soyut olmalı, sonrakiler teknik olarak daha yetenekli ve yaratıcı hale gelmeli diyordu bu mantık. Resimlerin yaşı karbon tarihlendirme yöntemiyle belirlenmiş olmasına rağmen Chauvet hakkındaki şüpheciliğin nedeni bu.

Bu düşünce çizgisi, daha sonra her ikisi de Kanada, British Columbia’daki Victoria Üniversitesi’nden olan April Nowell ve Genevieve von Petzinger tarafından 2011 yılında yapılan bir çalışmada kapsamlı bir şekilde ortaya çıkarıldı. Nowell ve von Petzinger, her mağaradaki uzmanlardan sanat eserlerinin neden belirli yaşlarda olduğuna inandıklarını açıklamalarını isteyerek döngüsel mantığın muazzam bir düğümünü keşfetti. Farklı mağaralardaki sanat eserlerinin benzer göründükleri için aynı yaşta oldukları varsayıldı, bu nedenle A mağarasının sanatı şu yaşta olmalıydı çünkü B mağarasının sanatına benziyordu. Bu mantıkta, B mağarasındaki uzmanların kendi yaş tahminlerini A mağarasına dayandırması dışında sorun yok!

Pike, “Her şey gerçekten fasit bir daire içinde dönüp durmuş” diyor. “Gördüğüm en parlak çalışmalardan biri.”

Neandertaller de sanatçı mıydı?

Verilen çağların çoğu isabetsizse, sanatı kimin yaptığına dair fikirlerimiz de isabetsizdir.

Homininlerin bir silsilesi Batı Avrupa’da yaşadı ve kuramsal olarak bölgenin mağara sanatını yapmış olabilirler. Modern insanlar, Afrika’dan çıktıktan sonra yaklaşık 45.000 yıl önce bölgeye kalıcı olarak yerleşen en yeni sakinlerdi. Bundan önce, Avrupa ve Batı Asya, yüz binlerce yıl boyunca Neandertaller tarafından mesken edilmişti. Ve ondan önce, Homo antecessor gibi diğer homininler etraftaydı.

Batı Avrupa’daki tüm mağara sanatı 30.000 yıldan daha eski değilse, sadece bizim türümüz tarafından yapılmış olabilir. Ancak Pike gibi araştırmacıların güvenilir tarihler elde etmeyi başardığı durumlarda, bu her zaman doğru çıkmadı.

2012’de Pike’ın ekibi, İspanya’nın kuzeyindeki El Castillo Mağarası’nın duvarındaki kırmızı noktanın en az 40.800 yaşında olduğunu gösterdi. Bu arada kalacak kadar eski bir tarih: Neandertaller hâlâ ortalıktaydı, yani noktayı onlar da yapmış olabilir.

Ekip bunu uranyum-toryum tarihlendirmesi kullanarak yaptı. Bu, sanatın kendisinin yaşını değil, onu kaplayan ince bir mineralin yaşını bulur. Bu katmanlar, su mağara duvarından damlayarak yavaş yavaş mineralleri biriktirdiğinde oluşur. Tarihlendirme tekniği bize mineral tabakanın ne zaman oluştuğunu söyler ve sanat için asgari yaşı verir.

2018 tarihli bir takip çalışmasında, Pike’ın ekibi üç İspanyol mağarasındaki sanatı daha tarihlendirdi. İlki, El Castillo ile aynı tepede bulunan La Pasiega idi. Kırmızı çizgilerden oluşan bir simgenin en az 64.800 yaşında olduğu ortaya çıktı. İkincisi, bir el şablonunun en az 66.700 yaşında olduğunu kanıtlayan ve onu dünyanın bilinen en eski mağara sanatı yapan batı İspanya’daki Maltravieso’ydu. Son olarak, İspanya’nın güney kıyısında bulunan Ardales Mağarası’ndaki dikitlerin üzerinde yer alan kırmızı boyanın bir kısmının en az 65.500 yaşında olduğu ortaya çıktı.

Kuzey İspanya’daki tatilcilere bu tarihlerden bahsettiğimde şaşırdılar. Bilgili ve ilgili bir izleyici kitlesiydiler ama bu sonuçlar ve yaratacakları dönüştürücü etki henüz ortaya çıkmamıştı. Sanat gerçekten bu kadar eskiyse, en mantıklı açıklaması bunu Neandertallerin yaptığı.

Buna paralel olarak, Pike, Neandertallerin simgesel davranışlarının kanıtlarının olduğu, tarih öncesine giden, ancak daha önce göz ardı edilen diğer yerleri işaret ediyor. Güney Fransa’daki Bruniquel Mağarası’nda, 175.000 yıllık, kırık dikitlerden yapılmış bir taş daire var. Güney İspanya’daki Aviones Mağarası’nda bulunan kabuklardaki pigmentler 115.000 yaşında. Neandertallerin en az 200.000 yıl önce Hollanda’daki Maastricht-Belvédère’de mağara resimlerinde sıklıkla kullanılan kırmızı bir pigment olan hardal rengi topladığına dair kanıtlar var.

Marshall’ın Birinci Kanunu

Pike’ın ekibi, kısmen COVID-19 pandemisi ve kısmen de “Neandertallerin resim yapmış olduğu fikri hoşuna gitmeyen arkeologların analiz için örnek alınmasını yasaklaması” nedeniyle son birkaç yıldır ek tarihlendirme yapmak için mücadele vermek zorunda kalmış. Bununla birlikte, Pike, diğer grupların daha fazla şansa sahip olacağını ve sonunda mağara sanatının titiz bir zaman çizelgesini oluşturacağını umuyor. Sanat yapmanın, yüz binlerce yıl önce Neandertallerle paylaştığımız bilinmeyen ortak ataya kadar uzanabileceğini düşünüyor.

Sanat, daha önceki bir makalede Marshall’ın Birinci Kanunu olarak adlandırdığım şeye başka bir örnek olabilir: Bir şey düşündüğünüzden daha eski olduğunda asla şaşırmayın. Yakın tarihli bir araştırmada, 1 milyon yıl önce İsrail’deki bir bölgede denetimli yangınların gizli kanıtlarını belirlemek üzere yapay zekâ kullanıldı -yangın kullanımına ilişkin kanıtların gösterdiğinden yüz binlerce yıl önce. Düzgün bakmaya başladığımızda, resim ve simgesel ifadenin de çok daha eski çıkacağı olasılığı var.

Karşılaştığımız temel zorluk, sanatın kırılgan olması. Mağaralardaki buluntular günümüze ulaştı çünkü bunlar çok istikrarlı ortamlardı -özellikle giriş çöktüğünde ve insanlar binlerce yıl dışarıda tutulduğunda. Ama belki de en az 10.000 yıl öncesine ait binlerce açık hava gravürünün bulunduğu Portekiz’deki Côa Vadisi’nde görüldüğü gibi, insanlar kendilerini her yerde ifade ediyorlardı. Tek sorun çoğu dış mekân sanatının çoktan aşınmış olması. Pike, “Manzara simgelerle doluydu ve bunlardan çok azı günümüze ulaştı” diyor.

Kaynak metin: https://www.newscientist.com/article/2328736-when-did-humans-start-making-art-and-were-neanderthals-artists-too/