Eskiler için “zaman” ve “mekân” birbirlerinin mütemmim cüzleriydiler. Başka şekilde ifade edecek olursam, saat kaç sorusu neredeyiz sorusundan bağımsız olarak ele alınabilecek bir mevzu değildi. Toplumsal hareketliliğin oldukça düşük olduğu ve insanların kentlerden çok kırda yaşadıkları kapitalist öncesi dönemde insanların başka coğrafyalardaki saatleri öğrenme ihtiyaçları da bir o kadar az ve gereksizdi.
Ezani saat, alaturka saat de tam bu minval üzere düzenlenmişti: Akşam namazı (güneşin batışı) o günün de bitişi anlamına geliyordu. Akşam olduğundan saatler 12.00’a ayarlanıyor, önceki gün sona eriyor ve yepyeni bir gün başlıyordu. Ramazan aylarında teravih namazlarının sanki bir gün önce başlayıp bitiyormuş gibi görünmesi de o yüzdendir. Aslında önceden başlayıp biten bir şey yoktur. Şaban ayının son günü akşam namazı vakti sona erip de ramazan ayına girildiğinde inananlar teravih namazına giderler, gece sahura kalırlar, sabah da oruç tutarlar. Ramazan ayının son günü akşam namazı gelip de akşam ezanı okunduğundaysa ramazan ayı biter, oruçlar açılır ama teravih namazına gidilmez çünkü ramazan ayı o akşam ezanı ile bitmiş ve artık şevval ayına girilmiştir. Günün biz kentli-modern insanlar için sabah uyandığımızda başlıyor olduğunu düşünmemiz bunu anlamımızı zorlaştırıyor diye düşünüyorum. Alaturka saatten bahsedip de Tanpınar’ın o muhteşem eserini anmamak olmaz. Ahmet Hamdi Tanpınar, Osmanlı toplumunda vakit tutucuların gündelik yaşamdaki ehemmiyetini, Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nde Hayri İrdal’a şöyle anlattırır:
“Adım başı muvakkithaneler vardı. En acele işi olanlar bile onların penceresi önünde durarak cebinden servetlerine, yaşlarına, cüsselerine göre altın, gümüş, sadece savatlı, kordonlu, kordonsuz, kimi bir iğne yastığı, yahut kaplumbağa yavrusu kadar şişkin, kimi yassı ve küçük, saatlerini besmeleyle çıkarırlar, sayacağı zamanın kendileri ve çocukları için hayırlı olmasını dua ederek ayarlar, kurarlar, sonra kulaklarına götürerek sanki yakın ve uzak zaman için kendilerine verdikleri müjdeleri dinlerlerdi. Saat sesi bu yüzden onlar için şadırvanlardaki su sesleri gibi hemen hemen iç âleme, büyük ve ebedî inançların sesiydi. Onun kendisine mahsus, hayatın her iki budununda genişleyen hassaları vardı. Bir taraftan bugününüzü ve vazifelerinizi tayin eder, öbür taraftan da peşinde koştuğunuz ebedî saadeti, onun lekesiz ve ârızasız yollarını size açardı.”
Modern saat sisteminde gün dönümü mekanla alakalı değil, ulus devlet ile ilgili teknik bir ön kabuldür: Gün, saat 24.00’da sonra erer; Edirne’de de Şırnak’ta da. Ama Edirne Uzunköprü’nün burnunun dibindeki Dimetoka’da (Evros, Yunanistan) o günün bitmesine daha bir saat vardır. Gece saat 24.00, ne Uzunköprü, ne Cizre (Şırnak) ne de Dimetoka için anlamlıdır. Bu saatler Türkiye ve Yunanistan cumhuriyetleri devletlerinin kendi ulus devlet sınırları için tanımladıkları “teknik anlamlılıklardır”. Kapitalizm ve ulus-devletleşme süreçlerinin hız kazanmasıyla birlikte “mekân-zaman” bağlamı kopmuş mekân artık ulus devletin tamamı olarak kabul edilerek “ulus devlet-zaman” ya da “resmî-zaman” düşüncesine geçilmiştir. Elbette ABD gibi birden fazla “resmî” saati olan ülkeler de yok değildir ama ABD’deki farklı resmî saatlerin de ABD’nin resmî otoritelerince ülkenin coğrafi büyüklüğü zaruretiyle kabul edilmiş “ulus devlet-zaman(lar)” oldukları unutulmamıştır.
Kapitalistleşmenin takvim üzerindeki etkisinin iki yönlü olduğunun altını çizeyim: Kapitalistleşmenin ulus devlet üzerindeki ilk etkisi ulus-devletleşme dolayımıyla sahip olduğu dolaylı etkidir. Söylemeye gerek yoktur ki ulus-devlet, kapitalist üretim ilişkilerinin siyasi formunu oluşturmaktadır. Ulus-devletleşme de konumuz bağlamında, zaman ve mekân arasında kurulan kadim ilişkiyi bozucu bir etkiye sahip olmuştur.
Kapitalizmin ikinci etkisi ticaret yaşamının canlanması, kent yaşamının parlaması ve “farklı” coğrafyalara dair düzenli bilgi ihtiyacının artması ile alakalıdır. Kapitalist üretim ilişkilerinin önce Avrupa’ya ve Amerika’ya sonra da Afrika ve Asya’ya yayılmaya başlayarak bir “dünya ekonomi” halini alması, dünyanın bir (merkez-yarı çevre ve çevrelerden mürekkep) bir “piyasa” olarak düşünülmeye başlanması da mekândan kopuk bir “dünya saati” düşüncesini körüklemiştir. Bu süreç ulusal/resmî saat düşüncesinden kopuk ve ayrı bir süreç değildir. Kapitalizmle birlikte dünya, merkezi kapitalizmin de merkezi olan (Greenwich, Londra) bir dünya saati esas alınarak ulusal saatlere bölünmüş bir zaman-mekân algısına geçmeye başlar. Artık “Saat kaç?” sorunuza cevabı kapitalist üretim ilişkileri ve ulus devlet siyasi yapıları vermektedir. Artık şu anda saatin kaç olduğu, sizin “nerede” olduğunuzla değil, o yerin hangi ulus devletin siyasi sınırlarından geçtiğiyle ve o siyasi sınırların kapitalist merkeze uzaklığıyla bir alakası vardır. Tam da 16. yy sonlarına yani kapitalist “dünya ekonomi”nin inşa edildiği yüzyılın sonlarına doğru gelirken (1586) Papa 13. Gregorius’un adını taşıyan ve Sezar’ın yaptırdığı Jülyen takviminin güncellenmiş hali olan “modern” takvim tüm dünyaya yayılmaya başlar.
Osmanlı’da süreç benzer şekilde işler. Hicrî takvimden kopuş, sanıldığının aksine Cumhuriyet ile değil Osmanlı dönemi kapitalistleşme ve ulus-devletleşmesinin dönüm noktası olan Tanzimat’la başlar. Tanzimat Dönemine kadar Osmanlılar Hicrî takvimi kullanıyorlardı. Muharrem ayının ilk günü bu takvimin yılbaşı sayılıyordu. Muharrem ayının günümüz takviminde hangi aya denk geldiğini söylemek mümkün değil. Çünkü Hicrî takvimdeki gün sayısı ve Rumî ve Miladi takvimlerdeki gün sayıları birbirleriyle aynı olmadığından, Muharrem ayının ilk gününün Rumî ve Miladi takvimlerdeki karşılıkları her yıl değişmekte. Bunun en güzel örneği, bu yıl Hicrî takvime göre hesaplanan Ramazan ayının (ve bayramının), gelecek yıl daha erken bir tarihe denk gelecek olmasıdır.
Tanzimat’ın hemen akabinde 13 Mart 1840 Miladi tarihi, 1 Mart 1256 Cuma günü olarak kabul edilerek Rumî takvime geçildi. Rumî takvim, Jullien takviminin bir uyarlamasıydı. Avantajı, bir yılın Miladi takvimde olduğu gibi 365 güne tekabül etmesi, aylar ve mevsimlerin çakışmasıydı (Ocak ayının hep kış mevsimine denk gelmesi gibi) Bu takvimle, 17. yy sonrasına gittikçe yaygınlaşan Gregoryen takvim (Miladi takvim) arasında 13 gün fark vardı. Jullien takviminin bir uyarlaması olan Osmanlı’nın Rumî takvimin yıl numaraları da farklıydı. Fark sadece yıl numaralarıyla alakalıydı. Osmanlı Rumî takvimi hicretin yıl numaralarını Batı’nın takvimine adapte etmişti. O nedenle de Batı 1840 yılındayken Osmanlı 1256 yılında olduğunu kabul ediyordu.
1917’ye gelindiğinde ilk olarak bu 13 günlük fark da ortadan kaldırıldı. Rumî takvimde 1 Mart 1333 (M. 1917) günü yapılan düzenlemeyle, bu tarihten 13 gün silinerek gün sayısındaki hata düzeltildi.
Cumhuriyet yönetimi 26 Aralık 1925 tarihinde kabul edilen ve 02.01.1926 tarihindeki Resmî Gazete’de (Sayı 260) yayınlanarak yürürlüğe giren kanunla Miladi takvimi kabul etti. Şeklen baktığımızda bu tam anlamıyla bir takvim değişikliğiydi. Cumhuriyet yönetimi Rumî (Jullien) takviminden Miladi (Gregoryen) takvime geçmiş gibi görünüyordu. Ancak Tanzimat’tan bu yana cereyan eden dönüşüme baktığımızda bu, takvimdeki yıl numaralarının yeniden düzenlenmesinden başka bir anlama gelmiyordu.
Kabul edilen kanun şu şekildedir:
Madde 1: — Türkiye Cumhuriyeti dahilinde resmî Devlet takviminde tarih mebdei olarak beynelmilel takvim mebdei kabul edilmiştir.
Madde 2. — 1341 senesi Kânunuevvelinin 31 inci günün takip eden gün 1926 senesi Kânunusanisinin birinci günüdür.
Madde 3. — Hicrî kamerî takvimi kemakân ahvali mahsusada istimali caizdir.
Madde 4. — İşbu kanun neşri tarihinden itibaren muteberdir
Madde 5. —İşbu kanunun ahkâmını icraya İcra Vekilleri Heyeti memurdur.
Bir “Politik Eylem/Mücadele” Olarak “Yılbaşı Kutlamak
Siyasetin en kabul gören tanımlarından biri, onu bir iktidar mücadelesi olarak tanımlayanıdır. Hemen belirtmek gerekiyor ki, siyaseti tanımlarken kullanılan bu iktidar (kavramı), bir siyasi partiyi, onun hükümetini, Bakanlar Kurulu’nu ya da sadece TBMM’deki sandalye çoğunluğunu ifade etmiyor. Aksine, tüm bunları kapsadığı gibi, aynı zamanda, topluma, toplumsal kurumların, süreçlerin tamamına yayılan bir iktidarı ve ona dair bir mücadeleyi de ifade ediyor. Bu iktidar mücadelesinin ekonomik bir boyutu olduğu kadar, sembolik (değer, anlam vb.) bir boyutu da var. İktidar mücadelesi adını verdiğimiz bu mücadelenin, sembolik bir mücadeleyi, yani değerler, semboller, kavramlar ve anlamlar dünyasındaki bir mücadeleyi içerdiğini de unutmamak lazım.
“Siyaset” sadece seçimler, asgari ücret, vergiler, başkanlık sistemi vb. değildir; semboller dünyası da, Siyasalın Kıyısında başlıklı kitabında Jacques Rancière’nin, temelinde uyuşmazlık kavramının yattığını söylediği siyaseti anlamak için hayli önemlidir. Yukarıdaki paragrafta çok kısaca özetlemeye çalıştıklarımdan yola çıkarak siyasete dair kolay yollu bir tanım üretmeye çalışayım. Bunun için cebimde iki temel kavram var; biri uzlaşmazlık (iktidar mücadelesi bunun üzerine bina olur) diğeri de semboller, anlamlar ve değerler -ki iktidar mücadelesi en çok da bu alanda cereyan eder. Bir (siyasallaşmış) sembol olarak yılbaşı mevzuu tam da buraya denk düşüyor.
İzninizle, şu cebimdeki kelimelerden hareketle bir siyaset tanımı yazayım: Siyaset, yeni yıla girişle ilgili tavrımız, bu teknik durumla ilgili ürettiğimiz değerler, anlamlar, semboller ile ilgili bir uyuşmazlık ve buna dair bir iktidar mücadelesidir.
Eminim bu tanım, benim, Siyaset Bilimine Giriş dersinden bütünlemeye kalmama neden olurdu; ama inanın, bu tanım kesinlikle ve kesinlikle yanlış değil; sadece eksik, o kadar!
Konu semboller olunca kültürden bahsetmemek olmaz. O sembolün siyasallaştırılması sürecinde devreye, yine o toplumun kültür kodları girer. Teknik bir konuyu, yani dünyanın kendi ve dünya etrafındaki dönüş süresinin hesaplanma tekniği ile ilgili bir durumu (yılbaşını), siyasetin tanımı içerisine taşıyabilmemize izin veren de onun bu sembolik niteliğidir. Yılbaşı tartışması, artık, dünyanın güneş etrafındaki dönüşü ile ilgili teknik bir tartışma değil; Türkiye’ye özgü siyasi bir tartışmadır. Onu bu coğrafyaya özgü bir siyasi tartışma, bir iktidar mücadelesi haline getiren, Türkiye’ye özgü bir siyasal simge, değerden yola çıkarak üretilmiş olmasıdır.
Tıpkı, tıp bilimini ilgilendiren bir kavram olarak kürtajın teknik bağlamından koparak Amerikan toplumunun siyasal tartışmalarının odağında yer alması gibi; Osmanlı’da fesin resmî bir başlık olarak kabulündeki gibi; Cumhuriyet’in fes yerine şapkayı getirmesindeki gibi; Arap harflerinden Latin harflerine geçişte, 70’li yılların erkek bıyık modalarında, Türk solunda parka ve postalın sembolik anlamlarında olduğu gibi. Tüm bunlar, tıpkı yılbaşı gibi, o toplumun kültürel kodlarından üretilmiş, semboller üzerinde yürütülen birer iktidar mücadelesi pratikleridirler. Hobsbawm’ın buna benzer bir örnek olarak Evrim Teorisi’ni verdiğini hatırlıyorum. En pozitif bilim bile, konjonktür uygun olduğunda siyasallaşabilir velhasıl.
Listeyi uzatmak mümkün; ancak önemli olan nokta şu ki, siyaset, semboller üretmeyi, bunlar üzerindeki bir tartışmayı, uzlaşmazlığı bu anlamdaki bir iktidar mücadelesini de içerir. Dün fes nedeniyle II. Mahmut’un lakabının “gâvur padişah”a çıkmasına sebep olan siyasal mücadele, tartışma, anlamlandırma süreçleri, bugün de yılbaşı için geçerlidir: “Yılbaşı bir gavur adetidir!” ve “Müslüman yılbaşı kutlamaz!” “Yedi Hıristiyan bir danaya ortak girmedikçe çam ağacı süsleme!” Unutmayalım, siyasetin doğasını, muhtevasını dikkate almadıkça, II. Mahmut’tan bugüne çekilen çizgiyi, düşünsel hattı anlatabilmek de mümkün değildir; ne yazık ki, ne dünyanın dönüşü ve takvim ile ilgili bir teknik tartışma ne de İslam ve yılbaşı ile ilgili teolojik bir tartışma bunu açıklayabilir. Nasıl kutladığınız, nasıl eğlendiğiniz, 31 Aralık gecesi neler yaptığınız hiç ama hiç önemli değil; önemli olan bu konudaki tavrınız, aslında siyasetle hiçbir alakası olmayan bu güne yüklediğiniz anlamdır ki, onu siyasal bir tavır, bir siyasal eylem haline getirir. İşte tam da bu çerçeveden baktığınızda, yılbaşı kutlamak ya da kutlamamak bir siyasal tavır, eylem, faaliyet; hülasa bir siyasal duruştur.
Yılbaşı, özellikle AKP iktidarı döneminde iyiden iyiye siyasallaştı; yılbaşı kutlamaları ile ilgili idari önlemler alınmaya başlanması, sudan bahanelerle yılbaşı kutlamalarına mâni olunmaya çalışılması da yine bu dönemde vaka-i adiyeden sayılır oldu. Eski Ankara Valisi Mehmet Kılıçlar, milli eğitim müdürlüklerine gönderdiği bir yazıyla okullarda düzenlenen yılbaşı etkinliklerinin iptal edilmesini emretmişti. Vali, bu yasağa gerekçe olarak “Yaşanan terör olayları sonucunda yakılan okullarımız, eğitimden yoksun bırakılan öğrencilerimiz, öğrencisiz bırakılan öğretmenlerimizin içinde bulunduğu mağduriyetleri” gerekçe göstermişti. Aynı tarihlerde dönemin Zonguldak Çaycuma İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü de yılbaşı kutlamalarına yasak getirmişti; hem de hiç değilse Ankara Valisi’nden daha samimi bir şekilde: İlçe Milli Eğitim Müdürü Mehmet Özdemir’in açılaması da şu şekildeydi: “Milli kültürümüzle, milli ve dini değerlerimizle hiçbir ilgisi olmayan yılbaşı kutlamaları çocuklarımızın ve gençlerimizin kendi kültürümüze ve değerlerimize yabancılaşmalarına, yozlaşmaya, başka milletlerin değerlerini benimsemelerine, milli ve manevi değerlerimizden uzaklaşmalarına yol açmaktadır. Ayrıca Türk milli eğitiminin temel amaç ve hedefleri ile de bağdaşmamaktadır. Yukarıda açıklanan gerekçeler nedeniyle, okullarımızda yılbaşı kutlaması, yeni yıl eğlencesi ve bu amaca hizmet edecek hiçbir etkinlik yapılmaması, velilerimizden ve öğrencilerimizden kutlama amacıyla herhangi bir talepte bulunulmaması, yeni yıl kutlamalarını çağrıştıracak süsleme ve semboller kullanılmaması, özellikle bu amaca yönelik eğitim öğretimin aksatılmaması, ortaokul ve liselerde öğrencilerimizin, yılbaşı kutlamanın milli ve dini bakımından sakıncaları ile ilgili bilgilendirilmesi hususunda gereğini önemle rica ederim.”
Siyasetle ilgili yaptığımız tanımı unutmayın, Rancière’nin siyasetle ilgili tanımını da hatırlayın; siyaset uyuşmazlıkla yakından alakalıydı. Mevcut iktidarın tavrı net; İslamcı siyasal düşüncenin yılbaşına yüklediği anlam da ortada. Lakin tüm bunlar, İslamcı düşüncenin yılbaşına yüklediği sembolik koda itaat etmek zorunda olduğumuz anlamına da gelmiyor. Yine yazının en başına dönüp siyasetin tanımına bir kez daha bakın lütfen; siyaset bir mücadeledir; hem de semboller ve anlamlar üzerinde yürütülen bir mücadele. Yılbaşının kutlanmaması, kutlanılmaması yönünde idari kararlar alınabilir; ama bu bizim “kutlama”mıza engel değildir. Zaten onu bir siyasal tartışma, bir iktidar mücadelesi haline getiren de budur.
Ne güzel diyor Foucault: “İktidarın olduğu yerde direniş vardır.” Mevcut yapının yılbaşı ile dindarlık arasında kurduğu ilişki, sadece ve sadece kitleleri kendi söylemi yönünde motive etmeye yönelik bir siyasal hamleden ibarettir. Bu hamlenin dini değil de siyasal olduğunu bilmek ve her sene ısıtılıp önümüze getirilen “Müslüman yılbaşı kutlamaz!” argümanının, aslında siyasetin anlamlar ve değerler düzeyinde yaşanan bir tartışmanın uzantısı olduğunu bilmek de önemlidir.
Noel ve Türkiye’de Yılbaşılar
Her yılbaşı öncesi, yeni yıl kutlamalarının aslında bir Hıristiyan bayramı olduğu ve bu nedenle kutlanmasının günah olduğu geyikleri, artık, Türkiye’ye özgü bir “Yılbaşı Ritüeli” haline geldi. Aslında bu kısmen doğru da. Çünkü Christmas/Noel, 24-25 Aralık’tan çok önce, her yılın Kasım ayı sonlarında başlayan ve Ocak ortalarına kadar süren bir kutlamalar silsilesi. Doğal olarak, yılbaşı da bu dönemin içerisinde kalıyor. Yılbaşı ve Noel arasında kurulan ilişkiden sadece mütedeyyin Müslümanların değil, mütedeyyin Hıristiyanların da mustarip olduklarını söyleyebiliriz: Tabii, birinciler için sorun bir Hıristiyan bayramının Müslümanlar tarafından kutlanması ve bu kutlamalarda içki içilmesi, eğlenilmesi iken ikinciler, yani Hristiyan dünya açısından sorun, Noel’in dinsel özünün unutulup, doğrudan doğruya tüketim çılgınlığına indirgenmesi.
Hadi, önce şu “noel” kelimesine bir bakalım.[1] Latince “nasci”’nin geçmiş zaman hali, “natus”tan mülhem bir kelime; günümüz Türkçesi’ne de Fransızca’dan gelmiş noel. İsa Mesih’in doğumunu ifade ediyor. Kırmızı başlıklı şişko amcanın adı değil yani. Tabii, bir Noel Baba var; ama o da alışveriş merkezlerindeki o tombul beyaz sakallı amca değil. Asıl Kara Murat, şey Noel Baba, üçüncü asırda Antalya’da doğmuş olan Nikolas isimli bir din adamıdır. Nikolas bayağı zengin bir ailenin tek çocuğu, sıkı dindar; ayrıca genç yaşta annesi, babasını da kaybetmiş. Babadan kalan mirası din, iman yoluna harcamaya çalışıyor. Yani “Eğer eksiksiz olmak istiyorsan, git, varını yoğunu sat, parasını yoksullara ver; böylece göklerde hazinen olur. Sonra gel, beni izle” (Matta: 19: 21) kuralını takip ediyor. Nikolas, genç yaşında Myra Episkoposu olur. Episkopos Nikolas dünyaya, ihtiyaç sahiplerine karşı olan cömertliği, çocuklara olan sevgisi ve denizcilere olan kaygısından dolayı ün salar. Hatta Anadolu coğrafyasının hala kadim siyasal gelenekleri o zaman da devreye girer ve Episkopos Nikolas’ın halka yardım ve iyilikleri cezasız kalmaz. İmparator Diocletian’ın çıkardığı KHK ile 244-311 yılları arasında işinden edilir, hapsedilir, sürgüne gönderilir. Ne zamanki iktidar değişir de Konstantin’in Başkan seçilir, Nikolas da serbest kalır hatta 325 yılındaki İznik Konsili’ne katılır.
Piskopos Nikolas İznik Konsili’nde Arius ya da Ariusçu bir episkoposla tartışması ünlüdür. Bilindiği üzere Arius, İznik Konsili’nde İsa Mesih’in Tanrı’nın Oğlu olduğunu, ancak Tanrı tarafından yaratıldığını, Baba Tanrı’dan alt statüde bir doğaya sahip olduğunu iddia eder. Episkopos Nikolas ise şiddetle bu düşünceye karşı çıkmıştır ve İsa Mesih’in Üçlü Birlik (Baba – Oğul – Kutsal Ruh) olarak tanımlanan Tanrı doğasında Baba ve Kutsal Ruh’la aynı derecede olduğunu savunmuştur. Neyse işte; emr-i hak vaki olur ve Episkopos Nikolas 22 Aralık’ta vefat eder. Katolik, Ortodoks ve Anglikan kiliseleri tarafından önemli bir Aziz olarak kabul edilir. Bazı Avrupa ülkelerinde Aziz Nikolas en çok kullanılan kilise ismi haline gelir.
Aziz Nikolas ile ilgili birçok hikâye anlatılır. En bilineni, kendi köyünde fakir bir adamın üç kızıyla ilgili hikâyedir. O günlerde de bir genç kızın çeyizi ne kadar şatafatlıysa, koca bulması o kadar kolay olurmuş. Çeyizi olmayan kızlar, köle olarak verilir, Flormar Kozmetik Firması’nın fabrikasında üç kuruş paraya, sendikasız ve iş güvencesiz çalışmaya zorlanırlarlarmış. Fakir bir adamın kızı da hiç çeyizi olmadığı için köle olarak satılmak üzere Flormar’da işe sokulmak üzeredir. Bir gün bu fakir adamın evinin penceresinden üç kese altın atılır ve kurumak üzere sobanın önüne konulan ayakkabıların yanına düşer. Bu altın keselerinin Aziz Nikolas tarafından atıldığı ortaya çıkar. İşte bu, şimdilerde çocukların Aziz Nikolas’ın, yani Noel Baba’nın hediyelerini özlemle beklerken uydukları bir gelenek haline gelir.
Normalde 6 Aralık’ta kutlanan Aziz Nikolas Bayramı, günümüzde Batı tarafından İsa Mesih’in doğumunun kutlandığı en önemli dini bayramlardan biri olan Noel’le ve yılbaşıyla birleştirilir. Dolayısıyla Noel, İsa Mesih’in, yani insan bedeni almış olan Tanrı’nın bir bebek olarak dünyamıza gelmesini değil; dünya ekonomisinin canlı kalabilmesi adına herkesin bol bol hediye aldığı yapay bir kültürel öge haline gelir.
İşte size Aziz Nikolas’ın “31 Aralık hanutçusu” Noel Baba’ya dönüştürülüp tüketim kültürünün bir parçası haline getirilmesinin hikayesi; Kuşkusuz yılbaşı, tüketim kültürü ve Hristiyanlık değerleri arasında kapitalizm dolayımıyla kurulan bu dolaysız irtibat dindar Hıristiyanları da rahatsız etmekte. Sözün kısası şu mel’un yılbaşı, uzun zamandan beridir dindarların başının belası: Hıristiyan dindarlar, tüketim-dini değerler; Müslüman dindarlar, alkol/eğlence-“gâvur adetleri vurgusu üzerinden memnuniyetsizliklerini dile getirip dururlar.
Türkiye’de yılbaşı eğlencelerinin yaygınlaşması ile televizyonun orta sınıfların eğlence aracı haline gelmesi paralel bir gelişim seyreder. Televizyonun Türkiye’de yaygınlaşmadığı dönemlerde de basında yeni yıl ile ilgili haberlere, değerlendirmelere hatta reklamlara rastlamak mümkün; ancak bu, o dönemlerde yılbaşının, toplumun geniş sayılabilecek (özellikle Müslüman) bir kesimi tarafından kutlandığı anlamına gelmez. Ama özellikle, DP iktidarı ile birlikte Türkiye’de yaygınlaşmaya başlayan Amerikan yaşam tarzının, yılbaşı kutlamalarını da etkilediği bir gerçektir. Milliyet gazetesinin 25 Aralık 1951 tarihli haberine göre, yaklaşan yılbaşı Beyoğlu piyasasında bir canlanmaya yol açar; gazetenin haberindeki ayrıntı daha da önemli, “Frenk an’anelerinden olan Noel bayramı, son yıllarda bizler tarafından adeta benimsenmiş[tir.]”
Yılbaşı kutlamalarına ilişkin 1950’lerde artan ilgi sadece basının abartması olmasa gerek, nitekim, İsmail Hami Danışmend de bu konuda çok dertlidir: “Bizim Avrupa’yı imrendirmiş muhteşem bir azamet devrimiz vardı… Bazen sarp ve yalçın kayalar üstünde fethi değil, muhasarası bile imkansız kalelerle karşılaşırdık: Böyle vaziyetlerde karşıdaki dağların tepelerinde kurduğumuz izâbe fırınlarında top döküp düşman istihkamını aynı irtifadan vurmak için kaç defa dağ başlarına demir ve bakır külçeleri çıkarttık. Büyük toplarla havan toplarını biz icad ettik… Şimdi biz onların yapmadıklarını yapıyoruz. Örfleriyle adetlerinden sonra ayinleriyle yortularını da taklide başladık… Nihayet işte bu hale geldik.” 1950 başlarında halkın yılbaşı kutlamalarına ilişkin artan bu ilgisini, isterseniz Danışmend’in diliyle değil de, erken Cumhuriyet döneminin diliyle “muasır medeniyete ulaşma yönünde atılan bir hamle”, isterseniz de dönemin yeni iktidarının (DP’nin) diliyle “küçük Amerika” olma hedeflerine ulaşmada bir merhale olarak okuyun, pek bir şey değişmez; 50’lerden, hatta bir kamu kurumu olan Milli Piyango’nun yılbaşı çekilişlerinin erken Cumhuriyet döneminin sonlarına rastladığını dikkate alarak 40’lı yılların ikinci yarısından bu yana, Türkiye’de yılbaşı kutlamaları oldukça siyasal bir mevzudur; din, resmi ideoloji, geçmişten günümüze her daim yılbaşını kurcalamayı ve buna siyasal/dinî bir anlam yüklemeyi çok sever.
1964’ün bitmesine 10 gün kala, Milliyet gazetesinin hafta sonu ekinde yazan Nazan Yeşim, “dönemin ruhu”nu çok güzel yansıtır. Yeşim, yazısına, yılbaşı sofralarını hazırlarken “Senede yalnız bir defa kutlanan bu gece hayli uzun sürdüğü için içkileri ve çeşitli yiyecekleri sofrada bol bulundurmak şarttır.” ikazı ile başlar. Yazara Kars’ta mektupla ulaşan Gülbahar Cankat isimli Hanımefendi, yılbaşında evine yirmi kişilik bir davetli topluluğunun geleceğini ve “…soğuk büfe” yapmak istediğini belirterek Nazan Hanım’a başvurur. Yazarımız, gazetedeki köşesinden uzun uzun okuyucusunu tenvir eder.
1960’lara gelindiğinde, yılbaşı kutlamaları sıradanlaşmış, artık kanıksanmış hale gelmiş olsa da, yine de tam anlamıyla kitleselleşememiş; ciddi bir ekonomik pazar haline gelememiştir: Bunun için televizyona, televizyonda dansöze ve dansözün oynamasına izin verecek bir darbeciye gereksinim vardır. Nitekim, 1980’lerde rejimin siyasal karar alıcılarının yılbaşına dokunuşları “takdire şayan”(!) olacaktır.
Türkiye bir yılbaşı eğlencesi olarak “dansöz” ile aslında 1980’lerden önce tanışır. Unutmamak lazım ki, 1955 yılbaşında Taksim Belediye Gazinosu’nda tertiplenen eğlencede Oryantal Dansöz Türkan Şamil de sahne almaktadır. Ancak, oryantal dansözlerin lüks otel ve gazino müşterilerinin masalarında raks etmeyi bırakıp, televizyon ekranlarına sıçradıkları tarih 31 Aralık 1980’dir.
12 Eylül darbesinden henüz iki buçuk ay sonra TRT’de, 19:20’de başlayan Yılbaşı Özel Programı’nda, dansöz Nesrin Topkapı’nın gece yarısından sadece beş dakika sonra ekranlara arz-ı endam ederek 15 dakika dans etmesi, bu açıdan bir milat olarak kabul edilebilir. Bu uygulama uzun süre devam edecek; yıllar içerisinde dansöz sayısı artacak, süre uzayacak, hatta dansözlerin kıyafetleri(nin ne kadar açık olup olmayacağı) bile basının en önemli magazin malzemesi olarak kullanılagelecektir.
Lakin artık günümüzde –moda tabirle- dansöz “out” Sadece dansöz mü? Yılbaşı kutlamak da “out”. Artık 31 Aralık gecenizi, ya 80’lerin dansözlerini bile sevgiyle anmamıza vesile olan pespaye programları izleyerek, ya da ne biliyim, eski mezar taşlarının üzerini okuyarak vb. geçirirsiniz. Olmadı mı? O zaman 31 Aralık tam 00:00’da, Kadir Mısıroğlu’nun 10 Kasım sabahı yaptığı etkinliği taklit eder, def-i hacet ile neşenizi bulursunuz.
Herkese savaşsız, sömürüsüz, eşit bir dünya ve Türkiye dileklerimle
[1] Aziz Nikolas ve Noel ile ilgili bilgilere, www.kutsalkitap.org sitesindeki bilgilerden ulaştım.
Türkiye siyasî hayatı ve kurumlarının yapısı, tarihsel dönüşümü, işlev ve işleyişlerini konu edinen çeşitli makale ve kitapların yazarlık ve editörlükleri yanında muhtelif gazete, dergi ve haber platformlarındaki güncel yazılarına da halen devam etmektedir.
Mete Kaan Kaynar, Ankara Dayanışma Akademisi Kooperatifi (ADA), Bilim, Sanat Eğitim, Araştırma ve Dayanışma Derneği (BİRARADA), Eğitim ve Bilim Emekçileri Sendikası (Eğitim-Sen) 5 Nolu Şube ve Özgür Üniversite gibi kuruluşların gönüllüsü, Devrim Deniz, Umut Nazım ve Ekin Eylem’in babasıdır.
