9 Eylül tarihi resmî tarihin önemli günlerinden biri. 9 Eylül 1922 İzmir’in Yunan kuvvetlerinden geri alındığı tarih. Bir yıl sonrası 9 Eylül’ündeyse Cumhuriyet Halk Partisi’nin “siyasî kuruluşu” gerçekleştirilecektir. “Siyasî kuruluş”ta neyin nesi demeyin: Parti, kuruluşuyla ilgili resmi başvuruyu iki gün sonra, 11 Eylül’de yapacaktır; dolayısıyla partinin resmî kuruluşu bu tarihtedir ama genelde kuruluş tarihi olarak 9 Eylül kabul edilir.
Partinin kuruluş deklarasyonunun 9 Eylül tarihine denk getirilmesi bu açıdan tesadüf değildir. Ayrıca unutmadan hatırlatayım, Genel Başkan Mustafa Kemal Atatürk, tarihlerin sembolik anlamlarına her zaman oldukça dikkatliydi: Nitekim 10 Temmuz’da (1919) toplanması planlanan Erzurum Kongresi, belirlenen tarihte açılamayınca ertesi güne, bir hafta sonrasına vb. değil doğrudan doğruya 23 Temmuz (1919)’a ertelenecektir. 10 Temmuz tarihinin II. Meşrutiyet’in Rumi, 23 Temmuz günü de aynı olayın Miladi takvimdeki yıldönümleri olduğunu hatırlayalım.
Hazır sene-i devriyesindeyiz, CHP ile ilgili elimdeki arşivden bir parça paylaşayım istedim. Sadece bu partiyle ilgili değil, Cumhuriyet Dönemi’nde (2006 yılı sonuna kadar) kurulmuş tüm siyasi partiler ile ilgili arşive, benim editörlüğümde kalabalık bir ekibin 2 yıldan fazla çalışmasıyla toparladığımız ve 2007 yılında İmge Yayınlarından çıkan Cumhuriyet Dönemi Siyasi Partileri (1923-2006) başlıklı çalışmadan ulaşabilirsiniz. (kitabın elektronik baskısına http://metekaankaynar.com/kitap.php?k=149&d=0 adresinden de ulaşabilirsiniz)
Bu aralar Metin Nurettin Kalkan ile birlikte, 1923’den 1980’e milletvekili genel seçimlerine katılan siyasî partiler ve onların seçim beyannameleri üzerinde çalıştığımızdan arşivleri yeniden bir güncelleme, harmanlama, elden geçirme telaşındayız. Tabii Cumhuriyetin kuruluşundan 1977 milletvekili genel seçimlerine kadar milletvekili genel seçimlerine iştirak eden siyasi partilerin serencamı yine bana ait; kitabın patronu ise Metin olacak. Kitabın birinci cildi 1977 seçimleri ile sona erecek olsa da, tartışma ve arşivlerin izini sürme işi 2015 yılındaki ikiz seçime kadar geliyor.
Cumhuriyet Halk Partisi, üzerinde oldukça fazla çalışılan siyasî partilerimizden. CHP tarihinin farklı kesitlerine odaklanan ya da farklı açılardan partiyi ele alan, ona değinen, yüzlerce kitap, tez binlerce makale bulmak mümkün. Aşağıda CHP’nin resmî evrak üzerindeki tarihinden bir kesit bulacaksınız.
***
Kurulduğu tarihte Halk Fırkası[1] ismini taşıyan Cumhuriyet Halk Partisi, Cumhuriyetin ilânının arifesinde, 11.09.1923 tarihinde[2] Mustafa Kemal Atatürk[3] Genel Başkanlığında siyasal hayatımıza dâhil olmuştur.
10.11.1938’de Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümünden bir gün sonra toplanan TBMM, Cumhurbaşkanlığına Mustafa İsmet İnönü’yü[4] seçmiştir. 26.12.1938 tarihinde toplanan Cumhuriyet Halk Partisi 1. Olağanüstü Kurultayı’nda ise Mustafa İsmet İnönü parti Genel Başkanlığına seçilmiştir. İnönü’nün Genel Başkanlığı 1972 yılına kadar devam eder. İnönü, partinin en uzun süre Genel Başkanlığını yapan lideri olma vasfını halen korumaktadır.
1972 yılında toplanan 5. Olağanüstü Kurultay parti içerisindeki dengeleri baştan aşağı değiştirecektir.[5] Kurultay’da 913 delegenin 826’sının oyunu alan Mustafa Bülent Ecevit[6] Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkanlığına seçilir. Böylece Mustafa Kemal Atatürk ve Mustafa İsmet İnönü’den sonra Mustafa Bülent Ecevit partinin Üçüncü Adam’ı, tabi-i caizse Üçüncü Mustafa’sı olmaya hak kazanır.[7]
12 Eylül Darbesi’ne kadar Mustafa Bülent Ecevit partinin Genel Başkanlığında kalır; parti siyasî olarak en başarılı günlerini de bu dönemde yaşar. 12 Eylül Darbesi’nin ardından tüm diğer siyasî partiler gibi Cumhuriyet Halk Partisi’nin de önce faaliyetleri durdurulur; ardından da parti kapatılır[8]. Ecevit, 30.10.1981 tarihinde Genel Başkanlık görevinden istifa eder. 08.12.1980 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere Cezmi Kartay (emekli vali), Vahdet Aydın (Prof. Dr.) ve Ural Sözen (Doç. Dr.) kayyum olarak partiye tayin edilirler.
Parti 1992 yılında, 2533 sayılı Siyasî Partilerin Feshine Dair Kanunun Yürürlükten Kaldırılmasına Dair Kanunun kabul edilerek, 1980’de faaliyette olan tüm siyasî partileri fesheden Kanunun ortadan kaldırılmasıyla, eski tüzel kişilikleri ile yeniden siyasal faaliyette bulunma imkânına kavuşan partilerden biri olarak CHP, 09.09.1992 tarihinde toplanan 25. Kurultay’ı ile tekrar siyasete döner. Bu kurultayda 679 delegenin oyunu alan Deniz Baykal[9]Genel Başkanlığa seçilmiştir.[10]
Cumhuriyet Halk Partisi, 18.02.1995 yılında Sosyal Demokrat Halkçı Parti[11] ile birleşme kararı alır. Bu siyasî kararın ardından, önce Sosyal Demokrat Halkçı Parti kendi kurultayında Siyasî Partiler Kanununun 109, 110 ve 121. maddeleri uyarınca, Sosyal Demokrat Halkçı Parti’nin, Cumhuriyet Halk Partisi’yle birleşmesi amacıyla 18.02.1995 tarihinde feshine ve partinin tüm mal varlığı, değer ve haklarının Cumhuriyet Halk Partisi’ne devrine karar verir.[12]Ardından Cumhuriyet Halk Partisi 26. Olağan Kurultayı toplanır ve birleşme kararı bu kurultayda da onaylanır. Her iki partinin birleşmesi ile ilgili kurultay 18.02.1995 tarihinde Ankara’da düzenlenmiştir. Cumhuriyet Halk Partisi ve Sosyal Demokrat Halkçı Parti arasındaki bütünleşme protokolünün ön gördüğü seçimlerin yapılmasının ardından, aynı tarihte, 588 delegenin 573’ünün oyunu alan Hikmet Çetin[13], partinin 26. Olağan Kurultay’ında Genel Başkanlığa seçilmiştir.[14]
Hikmet Çetin’in Genel Başkanlık görevi kısa sürer. Çetin Genel Başkanlık görevinden 09-10.09.1995 tarihindeki 27. Olağan Kurultay sonuçlarıyla ayrılır. Bu kurultayda Deniz Baykal 998 oydan 681’ini alarak tekrar Genel Başkan seçilir.[15]
1999 Milletvekili Genel Seçimleri, Cumhuriyet Halk Partisi tarihindeki müstesna seçimlerden biridir. Bu seçimlerde parti, tarihinde ilk defa parlamentoda yer alma imkânı elde edememiştir. 21. Dönem milletvekillerini belirlemek amacıyla 18 Nisan 1999 tarihinde gerçekleştirilen seçimlerde parti, geçerli oyların %8,71’ini alarak (2.716.094 oy) parlamento dışında kalmıştır. Seçim sonuçları üzerinde Deniz Baykal 22.05.1999 tarihinde görevinden istifa etmiş, Mehmet Altan Öymen[16] Genel Başkanlığa seçilmiştir.[17]
Mehmet Altan Öymen’in Genel Başkanlığı da kısa sürer. 30.09.2000 tarihinde toplanan 11. Olağanüstü Kurultay’da 543 delegenin oyunu alan Deniz Baykal üçüncü defa parti Genel Başkanlığına seçilmiştir.[18] Deniz Baykal görevine 2010 yılına kadar devam etmiş, partinin 22–23.05.2010 tarihlerinde toplanan 33. Olağan Kurultayı’nda parti Genel Başkanlığına Kemal Kılıçdaroğlu[19]seçilmiştir.[20]
Bir başka CHP ve Selahattin Bingöl
1989 yılında parti çevreleri Halk Partisi adıyla, kapatılan Cumhuriyet Halk Partisi’nin adı ve amblemini kullanan (ve kapatılan partinin siyasî mirasçısı olduğunu beyan eden) bir parti kurma girişiminde bulunarak, 20.12.1989 tarihinde Halk Partisi’nin kuruluş dilekçesini İçişleri Bakanlığı’na verdiler. Partinin Genel Başkanlığını 1950 doğumlu Ağrılı bir tüccar olan Selahattin Bingöl yürütmekteydi. Halk Partisi kurucuları, 2820 sayılı Siyasî Partiler Kanununun 14. maddesi 8. fıkrası uyarınca, Büyük Kongre yetkisini kullanan davalı siyasî partinin Kurucular Kurulu, 13.07.1990 tarihinde toplanarak partinin adını Cumhuriyet Halk Partisi olarak değiştirdi. (Anayasa Mahkemesi’nin dava açması üzerine toplanan Kurucular Kurulu 25.01.1991 tarihinde partinin isminden Cumhuriyet ibaresini tekrar kaldırdı.) Fakat Halk Partisi adıyla açılan ve adını Cumhuriyet Halk Partisi olarak değiştiren bu partinin kapatılması istemiyle Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı’nın 04.10.1990 Tarih SP.27. Hz.1990/45 sayılı iddianamesiyle Anayasa Mahkemesi’nde dava açıldı. Anayasa Mahkemesi tarafından 24.09.1991 (Esas: 1990/2, Karar: 1991/2) karara bağlanan davada, Cumhuriyet Halk Partisi’nin SPK’nın 101-a maddesinin uyarınca kapatılmasına, aynı Kanun’un 107. maddesi uyarınca bütün mallarının hazineye geçmesine karar verildi.[21]
[1] Parti Halk Fırkası adıyla kurulmuştur. Emniyet Genel Müdürlüğü (E.G.M.) tarafından hazırlanan Türkiye’de Siyasî Dernekler (1950:3) adlı eserin ikinci cildinde “11.09.1919 tarihinde Sivas’ta kurulan Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyetinin Birinciteşrin 1923 tarihinde Halk Fırkası nam ve unvanıyla kurul”duğu belirtilmektedir. 10.11.1924 tarihindeki kurultayında partinin ismi Cumhuriyet Halk Fırkası olmuştur. (Konu ile ilgili olarak bkz.: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (B.C.A.) 16.11.1924 Tarih Fon Kodu (F.K.) : 490.1.0.0. Y.N.:1.1.1. sayılı belge). 10.11.1935 tarihindeki 4. Kurultay’da ise, partinin adı Cumhuriyet Halk Partisi olarak değiştirilmiştir. Partinin kuruluşu ile ilgili olarak ayrıca bkz.: Emniyet Genel Müdürlüğü Güvenlik Dairesi Başkanlığı (E.G.M. G.D.B.) tarafından 31.01.1983 tarihinde hazırlanarak onaylanan “Cumhuriyet Döneminde Kurulan Siyasî Partiler” listesi ve E.G.M. G.D.B. tarafından 31.01.1980 tarihinde hazırlanarak onaylanan “Cumhuriyet Döneminden Bu Güne Kadar Ülkemizde Kurulan Siyasî Partiler” listesi.
[2] 09.09.1923 tarihinde partinin kurulduğunun ilân edilmesine karşın parti kuruluş dilekçesi 11.09.1923 tarihinde İçişleri Bakanlığı’na verilmiştir. Partinin kuruluşu resmî olarak 11.09.1923 olsa da, partinin Mustafa Kemal Atatürk tarafından kurulduğunun açıklandığı 9 Eylül tarihi asıl, fakat gayrı resmî kuruluş tarihi olarak kabul edilmektedir. Bazı E.G.M. kayıtlarında partinin kuruluş günü belirtilmemekte, sadece Ekim 1339 (1923) tarihi zikredilmektedir. (Bkz.: E.G.M. G.D.B. tarafından 31.01.1980 tarihinde hazırlanarak onaylanan “Cumhuriyet Döneminden Bu Güne Kadar Ülkemizde Kurulan Siyasî Partiler” listesi ve E.G.M. G.D.B. tarafından 31.01.1983 tarihinde hazırlanarak onaylanan “Cumhuriyet Döneminde Kurulan Siyasî Partiler” listesi) E.G.M.’nin 2005 yılında hazırladığı tarih/sayısız listede ise kuruluş tarihi 09.09.1923 olarak belirtilmektedir. E.G.M.’de de (1950:3) partinin kuruluş tarihi 11.10.1923 olarak belirtilmekle beraber partinin nizamnamesinin 09.10.1923’te kabul edildiği belirtilmektedir (E.G.M. 1950:9). Konuyla ilgili olarak ayrıca bkz.: (Akkerman, 1950:41.
[3] Selanik, 1881– Harp Akademisi – 1., 2., 3., 4. ve 5. Dönem Ankara M.V. – TBMM 1. Başkanı – İcra Heyeti Reisi – 1. Cumhurbaşkanı – Ö.T: 10.11.1938.
[4] İzmir, 24.09.1884 – Harp Akademisi – Genelkurmay Başkanı (03.05.1920 –10.10.1921) – 1., 2. İcra Vekiller Heyeti Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisi – 4., 5. İcra Vekiller Heyeti Dışişleri Bak. – 1.,2.,4.,5.,6., 7.,8.,26.,27.,28. Hük. Başbakanı – 1.,2. Hük. Dışişleri Bakanı – 5. Hük. Milli Eğitim Bakanı – 1. Dönem Edirne, 2., 3., 4., 5., 9., 10., 11., 12., 13. ve 14. Dönem Malatya, 17., 18. ve 19. Dönem Ankara M.V. – K. M. Cumhuriyet Halk Partisi Temsilcisi – C. S. Tabii Üyesi– 2. Cumhurbaşkanı – Ö.T.: 25.12.1973.
[5] İsmet İNÖNÜ, partinin 5. Olağanüstü Kurultay’ından bir gün sonra, 08.05.1972 tarihinde Parti Merkez Yönetim Kurulu’na gönderdiği yazı ile parti genel başkanlığından istifa ettiğini açıklamıştır. İsmet İnönü’nün istifası üzerine Merkez Yönetim Kurulu 14.05.1972 tarihinde Genel Başkan Seçimi Kurultayı düzenlemeye karar vermiş ve aynı gün 913 delegenin 826’sının oyunu alan Mustafa Bülent ECEVİT Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkanlığı’na seçilmiştir.
[6] İstanbul, 25.05.1925 – Lise – Gazeteci – 11., 12., Dönem Ankara, 13., 14., 15., 16., 19. Dönem Zonguldak, 20., 21. Dönem İstanbul M.V. – Temsilciler Meclisi Üyesi – 26.,27.,28. Hük. Çalışma Bakanı – 55. Hük. Devlet Bakanı ve Başbakan Yrd. – 37.,40.,42.,56.,57. Hük. Başbakanı Ö.T.: 05.11.2006
[7] bkz.: Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliği 23.05.1972 Tarih K-0-26/961 sayılı ve E.G.M. 08.09.1972 Tarih 150583 sayılı belgeler.
[8] Milli Güvenlik Konseyi’nin (M.G.K.) 12.09.1980 Tarih, 7 sayılı Bildirisi (Resmi Gazete 12.09.1980 Tarih, 17103 Sayı) ile partinin faaliyeti durdurulmuş, 10.10.1981 Tarih, 2533 sayılı Kanun ile 16.10.1981 tarihinde parti kapatılmıştır.
[9] Antalya, 20.07.1938 – Üniversite – Öğretim Üyesi – 15., 16., 18. ve 22. 23.,24,25.,26. Dönem Antalya M.V.– 37. Hük. Maliye Bakanı– 42. Hük. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı– 52. Hük. Dışişleri Bakanı ve Başbakan Yardımcısı
[10] 12 Eylül Darbesi’nin ardından 16.10.1981 Tarih 2533 sayılı Kanunla kapatılan siyasî partilerin yeniden açılmasına imkân veren 03.07.1992 Tarih, 3821 sayılı 16.10.1981 Tarih, 2533 sayılı Siyasî Partilerin Feshine Dair Kanun’un Yürürlükten Kaldırılmasına ve 2820 sayılı Siyasî Partiler Kanununda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanunun (Resmi Gazete 03.07.1992 Tarih, 21273 Sayı) yürürlüğe girmesi sonucunda parti 09.09.1992 tarihinde toplanan 25. Kurultay’ında tekrar açılmış ve 679 oy alan Deniz Baykal Genel Başkanlığa seçilmiştir. Konu ile ilgili olarak bkz.: Cumhuriyet Halk Partisi Genel Merkezi 17.09.1992 Tarih 1992/03 sayılı ve Y.C.B. 18.09.1992 Tarih 2136 sayılı belgeler.
[11] Sosyal Demokrat Halkçı Parti 25.05.1983 tarihinde Necdet Calp (Karamürsel, 1922 – Ankara Üni. – Hukuk, Kamu Yönetimi – Mülkiye Müfettişi – Siirt Valisi – Başbakanlık Özel Kalem Müdürü – İzmir Valisi – Başbakanlık Müsteşarı – 17. Dönem Ankara M.V. – Ö.T.: 13.09.1998) Genel Başkanlığında kurulmuştur. Kurulduğunda parti, Halkçı Parti ismini taşıyordu. 1985 yılında Erdal İnönü (Ankara, 1926 – Üniversite – Fizik – Öğretim Üyesi – ODTÜ Rektörü – TÜBİTAK Bilim Kurulu, AEK, UNESCO Yürütme Kurulu Üyesi – TÜBİTAK Temel Bilimler Araştırma Enstitüsü Müdürü – 17. ve 18. Dönem İzmir M.V. – 50. Hük. Dışişleri Bakanı – 49., 50. Hük. Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı – Ö.T.: 31.10.2007) liderliğindeki Sosyal Demokrasi Partisi ile birleşme tartışmaları yaşandı. Halkçı Parti’nin o tarihteki Genel Başkanı Aydın Güven Gürkan, kısa sürede anlaşmayı sağlayarak, 03.11.1985’teki 1. Büyük Kongre’de alınan kararla gerçekleşen birleşmenin mimarlarından oldu. Birleşmenin ardından aynı gün oybirliği ile Sosyal Demokrat Halkçı Parti adını alan birleşik partinin ilk kurucu Genel Başkanı olan Aydın Güven Gürkan, 01.06.1986’da bu görevini Erdal İnönü’ye bıraktı. Böylece Sosyal Demokrat Parti ve Halkçı Parti Sosyal Demokrat Halkçı Parti ismi altında birleşmeyi gerçekleştirmiş oldular.
18.02.1995 tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi ile birleşerek siyasal hayattan çekildi. Bu birleşme Murat Karayalçın’ın Genel Başkanlığı zamanında gerçekleşti.
[12] Bkz.: Sosyal Demokrat Halkçı Parti Genel Başkanlığı 20.02.1995 Tarih 155 sayılı belge.
[13] Diyarbakır, 1937 – Üniversite – Maliye – DPT İktisat Planlama Dairesi Eski Başkanı – 5. Dönem İstanbul, 18. Dönem Diyarbakır, 19. Dönem Gaziantep M.V.– 49, 50. Hük. Dışişleri Bakanı – 42., 50. Hük. Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı – TBMM 20. Başkanı
[14] Bkz.: Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliği 28.02.1995 Tarih 1995/2436 sayılı ve Y.C.B. 01.03.1995 Tarih 161 sayılı belgeler.
[15] Bkz.: E.G.M. 20.09.1995 Tarih B.05.1. E.G.M.4.06.00.12.04.15154-19057-430 sayılı belge.
[16] İstanbul, 20.04.1932 – Üniversite – Gazeteci, yazar – K.M. Basın temsilcisi – 5. Dönem Ankara M.V. – 40. Hük. Turizm ve Tanıtma Bakanı
[17] Bkz.: Ankara E.G.M. 02.06.1999 Tarih B.05.1. E.G.M.4.06.0012.04.15151-8416-550/99 sayılı ve Cumhuriyet Halk Partisi Genel Merkezi 16.06.1999 Tarih 1999/1117 sayılı belgeler.
[18] . Bkz.: Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliği 23.11.2000 Tarih 2000/2338 sayılı belge.
[19] Tunceli, 17.12.1948 – Üniversite – Hesap Uzmanı – Bağkur ve SSK Genel Müdürü – İş Bankası Yönetim Kurulu Üyeliği – 22., 23., 24., 25., 26., Dönem M.V.
[20] Bkz.: Cumhuriyet Halk Partisi Genel Merkezi 13.07.2010 Tarih, 2010/2839 sayılı; Y.C.B. 13.07.2010 Tarih, 1335 sayılı; Çankaya 4. İlçe Seçim Kurulu Başkanlığı 25.05.2010 Tarih, C.05.0.SKB.04.06.03-140.99-80 sayılı; E.G.M. 02.07.2010 Tarih, B.05.1. EGM.4.4.06.6736.15151-10402-140528 sayılı; Y.C.B. 19.07.2010 Tarih, 1363 sayılı belgeler.
[21] Cumhuriyet Halk Partisi’nin malvarlığının hazineye geçmesiyle ilgili olarak ayrıca bkz.: Başbakanlık Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlüğü 27.09.1991 Tarih, K.K. Genel Müdürlüğü 07/196-143/05736 sayılı belge) karar verilmiştir. Bu konu ile ilgili olarak ayrıca bkz.: Anayasa Mahkemesi Başkanlığı 25.09.1981 Tarih, 1111 sayılı belge.
Türkiye siyasî hayatı ve kurumlarının yapısı, tarihsel dönüşümü, işlev ve işleyişlerini konu edinen çeşitli makale ve kitapların yazarlık ve editörlükleri yanında muhtelif gazete, dergi ve haber platformlarındaki güncel yazılarına da halen devam etmektedir.
Mete Kaan Kaynar, Ankara Dayanışma Akademisi Kooperatifi (ADA), Bilim, Sanat Eğitim, Araştırma ve Dayanışma Derneği (BİRARADA), Eğitim ve Bilim Emekçileri Sendikası (Eğitim-Sen) 5 Nolu Şube ve Özgür Üniversite gibi kuruluşların gönüllüsü, Devrim Deniz, Umut Nazım ve Ekin Eylem’in babasıdır.
