AKP Döneminde Türkiye’de Büyük Ölçekli Özelleştirmeler ve Devletin Dönüşümü

Kaynakça

Angın, M. (2010) Turkish Experience in Privatization: The Privatizations of Large-Scale State-Economic Enterprises in the 2000s, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Angın, M. ve P. Bedirhanoğlu (2012) “Privatization Processes as Ideological Moments: The Privatization of Large-Scale State Enterprises in Turkey in the 2000s”, New Perspectives on Turkey, 47: 139-167.

Bila, F. (2005) “PTT’nin T’siyken Satsaydık Makus Talihimizi Yenerdik”, Milliyet, 4 Temmuz.

Bedirhanoğlu, P. ve G. Yalman (2010) “State, Class and the Discourse: Refl ections on the Neoliberal Transformation in Turkey”, Saad-Filho, A. ve G. L. Yalman (der.), Economic Transitions to Neoliberalism in Middleincome Countries içinde, New York: Routledge, 107-27.

Bonefeld, W. (2001) “The Permanence of Primitive Accumulation: Commodity Fetishism and Social Constitution”, The Commoner, 2, http://www.thecommoner.org.

Bonefeld, W. (2002) “History and Social Constitution: Primitive Accumulation is not Primitive”, The Commoner, Mart, http://www.thecommoner.org.

Bonefeld, W. (2006) “Democracy and Dictatorship: Means and Ends of the State”, Critique, 34(3): 237-252.

Boratav, K. vd. (1998) “Kamu İşletmeleri ve Özelleştirme Deneyimi: Sorunlar ve Politika Seçenekleri”, Toplum ve Bilim, 77: 100-33.

Clarke, S. (1991) “State, Class Struggle and the Reproduction of Capital”, Clarke, S. (der.), The State Debate içinde, Macmillan: London, 183-203.

Clarke, S. (1992) “The Global Accumulation of Capital and the Periodisation of the Capitalist State Form”, Bonefeld, W., R. Gunn ve K. Psychopedis (der.), Open Marxism, Vol.I, Dialectics and History içinde, London:

Pluto, 133-150.

Clarke, S. (2001) “Class Struggle and the Global Overaccumulation of Capital”, Albritton, R., M. Itoh, R. Westra ve A. Zuege (eds.) Phases of Capitalist Development: Booms, Crises and Globalizations içinde, Palgrave, 76-92.

De Angelis, M. (2001) “Marx and Primitive Accumulation: The Continuous Character of Capital’s ‘Enclosures”, The Commoner, 2: http://www.thecommoner.org.

Ercan, F. (2002) “The Contradictory Continuity of the Turkish Capital Accumulation Process: A Critical Perspective on the Internationalization of the Turkish Economy”, Balkan, N. ve S. Savran (der.), The Ravages of Neo- liberalism: Economy, Society and Gender in Turkey içinde, New York: Nova, 21-39.

Ercan, M. ve Z. Öniş (2001) “Turkish Privatization: Institutions and Dilemmas”, Turkish Studies, 2 (1): 109-34.

Erdinç, Z. (2007) “Uluslararası Para Fonu-Türkiye İlişkilerinin Gelişimi ve 19. Stand-by Anlaşması”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18: 99-116.

Eroğlu, N. ve İ. Eroğlu (2009) “IMF-Türkiye İlişkileri ve 20. Stand-By Müzakereleri Üzerine Bir Değerlendirme”, KMU İİBF Dergisi, 11 (17): 124-146.

Gültekin–Karakaş, D. ve F. Ercan (2008) “Türkiye’de Uluslararasılaşma Sürecindeki Sermayenin Üretken ve Para Sermaye Arasındaki Zaman Yönelimli Stratejik Tercihi”, İktisat, İşletme ve Finans, 23 (262): 35-55.

Gürek, H. (2002) “POAŞ’ta Yeni Skandal”, Akşam, 18 Ekim.

Karataş, C. ve M. Ercan (2008) “The Privatisation Experience in Turkey and Argentina: A Comparative Study, 1986-2007”, METU Studies in Development, 35, (2): 345-84.

MacLeod, D. (2005) “Privatization and the Limits of State Autonomy in Mexico”, Latin American Perspectives, 143(32/4): 36-64.

Oğuz, Ş. (2011) “Krizi Fırsata Dönüştürmek: Türkiye’de Devletin 2008 Krizine Yönelik Tepkileri”, Amme İdaresi Dergisi, 44(1): 1-23.

Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (ÖİB) (2012) “Privatization Endeavor in Turkey”, http://www.oib.gov.tr/yayinlar/ publications.htm, indirilme tarihi: 13.01.2013

Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (ÖİB) (2013a) Türkiye’de Özelleştirme-1,  http://www.oib.gov.tr/yayinlar/ yayinlar.htm, indirilme tarihi: 13.01.2013 Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (ÖİB) (2013b) Türkiye’de Özelleştirme-2, http://www.oib.gov.tr/yayinlar/ yayinlar.htm, indirilme tarihi: 13.01.2013.

Öztürk, Ö. (2010) Türkiye’de Büyük Sermaye Grupları, Finans Kapitalin Oluşumu ve Gelişimi, İstanbul: Sosyal Araştırmalar Vakfı.

Petrol-İş Araştırma Servisi (2005) “Tü rkiye’de Rafi naj Sektörü nü n Tarihi ve Tü praş: İlk Modern Tesis Batman’da Kuruldu”, Cumhuriyet Strateji, 16 Mayıs.

Şenerdem, M. (2007) “Koç TÜPRAŞ Borcunu Azaltıp Yeni Projeleri Kovalayacak”, Fortune Türkiye, 152, Ekim.

Uzgel, İ. (2006) “AKP: Neoliberal Dönüşümün Yeni Aktörü”, Mülkiye Dergisi, 30(252): 7-18.

Zaifer, A. (2012) The Acceleration of Privatization in Turkey: Why in the Last Decade?, Yayınlanmamış Araştırma Önerisi, Londra: SOAS, Londra Üniversitesi.

---

[1] Bu şirketlerin yanı sıra AKP dönemi öncesinde gerçekleştirilen Petrol Ofi si (POAŞ) özelleştirmesini de inceleyen kapsamlı bir çalışma için bkz. Angın (2010).

[2] Makale boyunca kullanılan “dolar” ibaresi, ABD dolarına karşılık gelmektedir.

[3] Bkz. ÖİB (2013b) içinde “Yıllar”

[4] Şenerdem (2007, 152).

[5] Bkz. Bonefeld (2001) ve (2002); de Angelis (2002).

[6] Bu makalede, Simon Clarke’ın Açık Marksist devlet kuramını esas alan bir devlet tartışması sürdürülmektedir. Clarke’ın devlet kuramına ilişkin ayrıntılı tartışma için bkz. Clarke (1991), (1992) ve (2001).

[7] Bu genel eğilimin aksine, Boratav’ın (Boratav vd., 1998) özelleştirmeler üzerinden yaşanan süreci daha 1990’lı yıllarda bir yağma pratiği olarak tanımladığını hatırlatmak gerekir.

[8] Bu konunun PETKİM, TÜPRAŞ, ERDEMİR ve Türk Telekom özelleştirmeleri üzerinden ayrıntılı olarak tartışıldığı bir çalışma için bkz. Angın ve Bedirhanoğlu (2012).

[9] IMF ile 16. Stand-by Anlaşması Nisan 1994 krizinin ardından 8 Temmuz 1994’te, 17. Stand-by Anlaşması ise 1998 tarihli Yakın İzleme Anlaşması’nı takiben imzalanmıştır. Bkz. Eroğlu ve Eroğlu (2009: 132-133).

[10] 4046 sayılı kanunla, özelleştirme süreçlerinde nihai karar mercii olarak Özelleştirme Yüksek Konseyi, süreci yönetmek üzere de Özelleştirme İdaresi ve özelleştirmelerin rekabet açısından denetimini yapmak üzere Rekabet Kurumu kurulmuştur. Ayrıntılar için bkz. Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (2012)

[11] Türkiye’de 1990’ların neoliberal dönüşüm süreci açısından ‘kayıp on yıl’ olarak değerlendirilmesinin eleştirel bir çözümlemesi için bkz. Bedirhanoğlu ve Yalman (2010: 115).

[12] Bkz. Bila (2005)

[13] Zaifer’in özelleştirme çözümlemesine temel oluşturan Türkiye’deki sermaye birikim sürecinin tarihsel gelişimi üzerine kapsamlı bir tartışma için bkz. Gültekin-Karakaş ve Ercan (2008). Konuyu Türkiye sermayesinin uluslararası sermayeye eklemlenme biçimleri üzerinden ele alan ve süreci Osmanlı’dan bugüne özetleyen bir başka önemli çalışma için bkz. Oğuz,(2011).

[14] Bkz. Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (2013a:3).

[15] Bkz. Turkey Letter of Intent (28 Ocak 2002), http://www.imf.org/external/country/TUR/index.htm?pn=0

[16] “Buyurun Tiyatroları Özelleştireceğim.” Milliyet, 30 Nisan 2012. Erdoğan’ın İstanbul Şehir Tiyatroları yönetmeliğinin Büyük Şehir Belediyesi’nin tiyatroların oyun seçimleri üzerinde kontrol sahibi olmasını sağlayacak şekilde değiştirilmesine gelen tepkilere karşı şu ifadeleri dikkat çekicidir: “Özelleştirmek suretiyle buyurun istediğiniz gibi tiyatrolarınızı oynayın. Destek gerekirse, gerektiği zaman bizler de hükümet olarak istediğimiz oyunlara sponsor olur desteğimizi veririz.”

• “Baykal: Kirvesi mi Akıllı, Erdoğan mı?”, Milliyet, 11 Mayıs 2005.

[18]Oğuz (2011), AKP döneminde bu açıdan uygulanan somut devlet politikalarını 2008 krizi sonrası başvurulan stratejileri de vurgulayarak kapsamlı bir biçimde incelemektedir.

[19] Devlet işletmelerinin ucuz ve yüksek katma değerli mal üretemedikleri konusu tartışmalıdır. Zira, özelleştirmeler öncesi TÜPRAŞ’ın 1999-2006 yılları için uygulamakta olduğu 2,1 milyar dolarlık büyük bir yatırım planı bulunmaktaydı. Bu plan çerçevesinde mevcut fabrikalar AB çevre düzenlemeleri ile uyumlu şekilde teknolojik olarak yenilenmekte, yılda 10 milyon ton kapasiteyle çalışacak yeni bir rafi neri kurulmakta ve böylece 1,000 yeni iş imkanı yaratılması planlanmaktaydı. Bkz. Petrol-İş Araştırma Servisi (2005, 31); ve Yeldan (2005: 21). Benzeri bir şekilde ERDEMİR de 1996 yılında Türkiye’nin en büyük sanayi yatırımları arasında kabul edilen 1,5 milyar dolarlık bir kapasite artırımı ve modernleşme yatırımını tamamlamış, ayrıca 1998’de Karadeniz’de büyük bir liman yapımı başlatmıştı. Bkz. Erdemir, “About Us: Our History”, http://en.erdemir.com.tr.

 

[20] ÖİB, seçimlerden önce Eylül 2002’de PETKİM’in yüzde 51’inin blok satış yöntemiyle satılacağını duyurmuştur. “Petkim Ekim’de satışa çıkıyor”, Milliyet, 25 Eylül 2002.

[21] “Petkim’e En Yüksek Fiyatı Uzanlar Verdi”, Milliyet, 7 Haziran 2003. Öİ Başkanı Kilci, ihaleden sadece bir hafta önce PETKİM’in hisselerinin yüzde 88,86’sının satışa çıkartıldğını açıklamıştır. Bkz. “Tamamı satılıyor.” Milliyet, 30 Mayıs 2003.

[22] “Petkim Değerinin Çok Altında”, Milliyet, 10 Haziran 2003.

[23] Bkz. “Tayyip’i Alana Unakıtan Bedava”, Milliyet, 7 Haziran 2003; “Petkim’in Satışı 900 Milyon Doların Altında Yapılmamalı”, Milliyet, 18 Haziran 2003; “Petkim Değerinin Çok Altında”, Milliyet, 10 Haziran 2003; ve “Fiyatı Tartışılıyor”, Milliyet, 8 Haziran 2003. Eleştiriler, PETKİM’in önceki yılki cirosunun altında bir fi yata satıldığı ve ÖİB’nin danışmanlığını yapan Trichem Consultants şirketinin PETKİM’in tahmini fi yatını 3,2 milyar dolar olarak öngördüğü üzerinde yoğunlaşıyordu.

[24] “ÖYK, Petkim’in satışını onayladı”, Milliyet, 1 Temmuz 2003.

[25] “İhalesi Yapılmış Petkim’e Yabancıyı Çağırdı”, Milliyet,15 Haziran 2003.

[26] Meral Tamer, “Hükümete Petkim İçin Aferin”, Milliyet, 2 Temmuz 2003.

[27] “Ülke Menfaati Farklı Siyaset Farklı İştir”, Milliyet, 13 Temmuz 2003.

[28] Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, “Portfolio: PETKIM Petrokimya Holding A.Ş.”, http://www.oib.gov.tr/portfoy/petkim/ petkim_index_eng.htm.

[29] Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (2013a; 4-5).

[30]  Turkey-Letter of Intent and Memorandum of Economic and Financial Policies, 26 Nisan 2005, s.14. (http://www.imf. org/external/country/TUR/index.htm?pn=0). Türkiye ile IMF arasında imzalanan 19. stand-by anlaşmasının ayrıntılı bir değerlendirmesi için, bkz. Erdinç (2007).

[31] Bkz. IMF Country Report No. 07/362, November 2007, Turkey: 2007 Article IV Consultation—Staff  Report; Public Information Notice on the Executive Board Discussion; and Statement by the Executive Director for Turkey, s.37 (http://www.imf.org) ve OECD Genel Sekreteri Angel Gurría’nın 2006 tarihli sunumu (http://www.oecd.org/docum ent/21/0,3746,en_33873108_33873854_37560981_1_1_1_1,00.html).

[32] Gürek (2002). Bkz. ayrıca Atiyas (2009: 104-105).

[33] “Yolsuzluk Mücadeleme Medya Savaşı Diyorlar”, Milliyet, 24 Ekim 2003.

[34] “Doğan 940 milyona anlaştı 5 milyarlık borcunu sildi”, Habertürk, 18 Mayıs 2011.

[35] Bu sürecin ayrıntılı bir çözümlemesi için bkz. Angın (2010: 38-48).

[36] “Petrol Ofi si’nin Yüzde 34’ü Avusturyalı Şirkete Satıldı”, Milliyet, 14 Mart 2006. Ayrıca bkz. Petrol Ofi si Annual Report 2006 in http://www.poas.com.tr/PO_pdf/english/general_assemblly/2006_ING_web.pdf.

[37] “Doğan’a vergi cezası dünya basınında”, CNNTÜRK, 9 Eylül 2009. CNNTÜRK’ün Doğan Medya Grubu içinde olduğu hatırlatılmalıdır. Yine Doğan Grubu gazetecilerinden Emre Kongar’ın “Aydın Doğan’a Kesilen Vergi Cezasının Öyküsü” başlıklı yazısı, bu çatışmanın Doğan Grubu perspektifi nden nasıl sunulduğunun iyi bir örneğidir. Bkz. Emre Kongar, “Aydın Doğan’a Kesilen Vergi Cezasının Öyküsü”, http://www.kongar.org/medyanotu/566-I_Aydin_Dogana_ Vergi%20Cezasi.php.

[38] “Doğan 940 milyona anlaştı 5 milyarlık borcunu sildi”, Habertürk, 18 Mayıs 2011.

[39] “İhalesi Yapılmış Petkim’e Yabancıyı Çağırdı”, Milliyet, 15 Haziran 2003.

[40] “Petkim’de Müşterinin Ayağına Kadar Gittiler”, Milliyet, 6 Eylül 2003.

[41] Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, “Portfolio: PETKIM.”

[42] “Aktif Pazarlama’ya Rusya’dan Başladı”, Milliyet, 27 Nisan 2003; “Erdemir Yabancı Görücüye Çıkıyor”, Milliyet, 7 Ocak 2004.

[43] “Komşu önce Türkiye’nin kapısını çalıyor”, ntvmsnbc, 19 Mart 2012.

[44] “Tüpraş’a Rus Firmalar Girerse, Biz de Gireriz”, Milliyet, 1 Mayıs 2003.

[45]  “Erdemir’de ‘Yabancı Kavgası’ İstifa Getirdi”, Milliyet, 3 Ağustos 2005.

[46] Melih Aşık, “İşte Abdülsansür”, Milliyet, 28 Nisan 2005.

[47] Hasan Pulur, “Kızımız Davulcuya, Zurnacıya Kaçmasın!”, Milliyet, 18 Mayıs 2005.

[48] Nail Güreli, “İlhami Soysal’dan Erdemir’e”, Milliyet, 29 Haziran 2005.

[49] “Kilci: Erdemir’de Tarihi Fırsatı Yakaladık”, Milliyet, 27 Mayıs 2005 ve “Erdemir İşçisinden Takvime Göre Eylem”, Milliyet, 6 Ağustos 2005.

[50] “Global Olmak İçin Erdemir’i İstiyoruz”, Milliyet, 18 Temmuz 2005 ve “Türkler Amele mi Olsun?”, Milliyet, 17 Ağustos 2005.

[51] “Üç Şirketten Birini Mutlaka Alacağız”, Milliyet, 27 Mayıs 2005 ve “Erdemir’in Yüzde 20’si Arcelor’un Olacak”, Milliyet, 30 Aralık 2005.

[52] “Erdemir’de Kaptan Köşkünü Bırakmayız”, Milliyet, 4 Mart 2006.

[53] Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, “Portfolio: PETKIM”.

[54] “Alıcı İki Kazak Bir Rus”, Milliyet, 6 Temmuz 2007; “Petkim Satışına ÖYK’dan Onay”, Milliyet, 23 Kasım 2007; ve “Alıcıların Mali Gücü Hakkında Bilgi Yok”, Milliyet, 8 Temmuz 2007.

[55] “Petkim’de Kazaklar Devre Dışı, İhale Azeri-Türk Ortaklığında”, Milliyet, 17 Ekim 2007. 2011 yılı sonunda SOCAR, Turcas’ın PETKİM’deki yüzde 25 hissesini de satın alınca, PETKİM’in ana sahibi konumuna gelmiştir. Bu süreçte, bir devlet şirketinin başka bir devlet şirketi tarafından satın alınarak “özelleştirilmiş” olmasının garipliğinin Türkiye basınının pek ilgisini çekmediğini de belirtmek gerek.

[56] Bkz. http://www.gazete5.com/haber/kopru-ve-otoyol-ihalesi-iptal-mi-edilecek-285989.htm

[57] http://www.ensonhaber.com/turkiyenin-imfye-borcu-mayista-tamamen-bitiyor-2013-02-02.html