Buğday krizi ekmek krizine dönüşüyor…

Küresel gıda fiyatlarında son yıllarda görülmemiş orandaki artışlar büyük bir gıda krizine ve buna bağlı olarak açlık çekenlerin sayısında ciddi artışlar olması bekleniyor. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO)’nün küresel fiyat endeksi Mart 2022’de tüm zamanların en yüksek seviyesine çıktı. Nisan’da çok düşük bir gevşeme görülse de önümüzdeki günlerde gıda fiyatlarındaki artışın devam etmesi bekleniyor.

Yaşanan gıda krizinin simgesi ise buğday oldu. Tarım konusunda yapılan uluslararası toplantılarda, hazırlanan raporlarda ve tanınmış yayın organlarında buğday krizi sürekli ön plana çıkıyor. Buğdayın yılbaşından bu yana fiyatı yaklaşık yüzde 60 oranında arttı. Buğdaydaki fiyat artışı ekmek ve diğer unlu mamullerin fiyatlarını artırıyor. Buğday krizi bu nedenle ekmek krizine dönüşüyor. 2022-2023 sezonunda üretimin azalması ve stokların daha fazla erimesi ile buğday dış ticaretinde daha büyük sorunların yaşanması ve açlık çekenlerin sayısında ciddi artışlar olması bekleniyor.

Türkiye açısından bakıldığında 2021 yılında Doğu, Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu’da etkili olan kuraklık nedeniyle buğday üretimi son 14 yılın en düşük seviyesine geriledi. Türkiye İstatistik Kurumu 2021 yılı üretimini 17,6 milyon ton olarak açıklarken Amerika Tarım Bakanlığı(USDA)’nın tahmini 16 milyon ton oldu. Bu yıl ise üretimin geçen yıla göre artarak 20 milyon ton seviyesine çıkması bekleniyor. Antakya, Çukurova’da erkenci çeşit buğday hasadının başladığı bugünlerde çiftçi Toprak Mahsulleri Ofisi’nin alım fiyatını bir an önce açıklamasını bekliyor.

Dünyada üretim azalıyor, Türkiye’de artıyor

Amerika Tarım Bakanlığı(USDA)’nın 12 Mayıs 2022’de yayınladığı dünya tahıl piyasalarına ilişkin kapsamlı raporuna göre, dünya buğday üretimi 2022- 2023 sezonunda yaklaşık 775 milyon ton (774,83 milyon ton) olarak tahmin ediliyor. Geçen sezona göre 4 milyon ton daha az üretim olacak. Üretim düşüşünün ağırlıklı olarak Ukrayna kaynaklı olması bekleniyor. Diğer üretici ülkelerden Hindistan’ın üretiminin aşırı sıcaklar nedeniyle 111 milyon ton yerine 105 milyon ton olarak gerçekleşmesi hesaplanıyor. Avrupa Birliği üretiminde çok büyük bir değişiklik beklenmiyor. Kanada ve Rusya’da ise verimin yüksek olacağı ve üretimin artacağı beklentisi var.

Türkiye’nin bu yıl üretiminin artması bekleniyor. Amerika Birleşik Devletleri’nde geçen yıla göre daha iyi bir üretim olacak. Fas, kuraklık nedeniyle üretimin yüzde 65 civarında düşeceğini duyurdu.

Dünyanın en büyük buğday üreticisi ülkeler; Avrupa Birliği, Rusya, Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Ukrayna, Avustralya, Arjantin, Kazakistan ve Ukrayna. Bu ülkeler arasında üretimi en çok olumsuz etkilenecek olan ülke Rusya ile savaşta olan Ukrayna.

Tüketim üretimden fazla, stoklar eriyor

Amerika Tarım Bakanlığı’nın yayınladığı verilere göre dünya buğday stoklarında da erime var. Dünya buğday tüketiminin 2022-2023 sezonunda 787,52 milyon ton olarak tahmin ediliyor. Buğday tüketimi üretimden fazla olması stokların daha fazla tüketilmesi anlamına geliyor. 2021-2022 sezonunda başlangıç stoku 279 milyon ton seviyesinde iken 2022-2023 sezonunda bunun 279 milyon ton olması dikkat çekiyor. 2022-2023 sezonunda buğday sokunun 267 milyon tona kadar düşmesi tahmin ediliyor. Stoklardaki buğdayın yaklaşık yarısı Çin’in elinde.

Açlığın önlenmesi, buğday fiyatlarındaki artışın düşürülmesi için özellikle buğdayın yem amaçlı kullanımının azaltılması hedefleniyor. Yem amaçlı kullanım azaltılırsa, buğday yerine mısır ve diğer ürünler kullanılırsa o zaman belli bir rahatlama olması düşünülebilir.

Dünyada buğday üretimi, tüketimi, ithalat ve ihracatı o kadar stratejik bir konumda ki, alınan her karar milyarlarca insanı etkiliyor. Ukrayna savaş nedeniyle elindeki buğdayı limanlardan ihraç edemiyor. Bu nedenle Ukrayna’dan buğday ithal eden Afrika ülkeleri büyük bir krizle karşı karşıya. Umut bağladıkları Hindistan’ın buğday ihracatını yasaklaması dünyanın gündemine oturdu.

Hindistan, Çin’ den sonra dünyanın en büyük buğday üreticisi. 2022-2023 sezonunda 111 milyon ton buğday üretmesi beklenen Hindistan, aşırı sıcaklar nedeniyle üretimini 105 milyon ton olarak revize etti. Yaklaşık 6 milyon ton üretim düşüşü beklenen Hindistan, ürettiği buğdayın yüzde 90’dan fazlasını kendisi tüketiyor. Nüfusu 1 milyar 375 milyonu bulan Hindistan bazı yıllar buğday ithalatı da yapıyor.

2021’e göre değerlendirme yanıltıcı olabilir

Türkiye’nin 2022 yılı buğday üretim verilerine ilişkin değerlendirmeler 2021 yılına göre yapıldığında üretimde artış bekleniyor. Ancak, son 20 yılın ortalamasına göre değerlendirildiğinde artış yok. 2021 yılında Güneydoğu, Doğu ve İç Anadolu’da yaşanan kuraklık nedeniyle üretimde ciddi düşüş yaşandı. Buğday üretimi uzun yıllar ortalaması olan 20 milyon tonun altına düştü. Türkiye İstatistik Kurumu, 2021 yılı buğday üretimini 17 milyon 650 bin ton olarak açıkladı. Amerika Tarım Bakanlığı ise 16 milyon ton olarak tahminini açıkladı. Kuraklığın etkisi ile buğdayda geçen sene son 14 yılın en düşük üretimi gerçekleşti.

Ulusal Hububat Konseyi’nin 1 Ekim 2021-31 Mart 2022 dönemini kapsayan Ülkesel Buğday Değerlendirme Raporu’nda buğday üretiminin 20 milyon 500 bin ton olacağını duyurdu. Raporda yağış miktarının geçen yıla göre yüzde 25 arttığı ifade edildi. Ancak en çok ihtiyaç duyulan Nisan ayı boyunca yağışlar olmadı. Bu nedenle kuraklığın etkileri üretimi etkilemesi bekleniyor. Raporda da Nisan yağmurlarının belirleyici olduğu ifade edildi. Nitekim, Ulusal Hububat Konseyi Başkanı Özkan Taşpınar, üretimin 20 milyon ton olarak tahmin ettiklerini söylüyor. Türkiye İstatistik Kurumu,Toprak Mahsulleri Ofisi, tarım ve Orman Bakanlığı ise üretim ile ilgili henüz bir tahmin yayınlamadı.

Üretimi 2021 yılına göre değerlendirmek yanıltıcı olur. Çünkü, 2021 olağanüstü bir yıldı. En kötü sezonlardan birisiydi. 2022 yılında çiftçinin kullandığı tohum ve gübre miktarında yüzde 25-30 düşüş olduğu tahmin ediliyor. Yüksek girdi fiyatları nedeniyle geçmiş yıllara göre ekim alanını daraltan, ekim yaptığı halde yeterli gübre kullanamayan çiftçiler var. Yine kuraklığın bir miktar etkisi olacak. Dolayısıyla üretim beklendiği gibi 20 milyon tonun üzerinde çıkmayabilir de.

Fiyat ve maliyet hesaplamasında kafalar karışık

Toprak Mahsulleri Ofisi’nin buğday alım fiyatını açıklaması merakla bekleniyor. Alım fiyatının belirlenmesinde dikkate alınacak maliyet hesabı konusunda deyim yerindeyse kafalar çok karışık. Buğday ekiminin yapıldığı Ekim-Kasım 2021 tarihindeki girdi fiyatları baz alındığında farklı bir maliyet çıkıyor. 2022 ilkbaharındaki gübre fiyatı, mazot ve diğer girdilerin fiyatı baz alındığında daha yüksek bir maliyet hesabı yapılıyor. Bugünkü fiyatlara göre yapılan hesaplamalarda ise en yüksek maliyet hesaplanıyor.

Adana Çiftçiler Birliği Başkanı Mutlu Doğru geçen hafta yaptığı açıklamada buğdayın kilogram maliyetini 4 lira 26 kuruş olarak hesapladıklarını üzerine yüzde 35 kar konulduğunda buğday alım fiyatının kilo başına 5 lira 75 kuruş olması gerektiğini söyledi. Mutlu Doğru, kiloda 10 kuruşluk destekleme priminin de 20 kuruşa çıkarılması gerektiğini belirtti. Doğru, fiyatların haftalık olarak yani kademeli açıklanması gerektiğini ifade etti.

Ziraat Mühendisleri Odası Adana Şube Başkanı Feyzullah Korkut ise, Toprak Mahsulleri Ofisi’nin açıklayacağı fiyatın tüccarın alım fiyatını da belirleyeceğine dikkat çekerek artan maliyetler nedeniyle buğday alım fiyatının kilo başına en az 8 lira olması gerektiğini söyledi. Korkut, 2021 yılına göre üretim maliyetlerinin en az 3 kat arttığını ve kiloda 6,11 lira olan maliyetin dikkate alınarak çiftçilerin üretime devam etmesi için alım fiyatının 8 lira olmasını istedi.

Çiftçiye ithal buğdaydan daha yüksek fiyat verilmeli

Adana’da iki farklı kurum ve iki farklı fiyat talebi dikkate alındığında açıklanacak fiyatın çok tartışılacağı daha şimdiden görülüyor. Toprak Mahsulleri Ofisi’nin alım fiyatını belirlerken üretim maliyeti, yurtiçi ve yurtdışı piyasalar, ithalata ödenen döviz, çiftçinin refah payı ve üretime devam etmesini sağlayacak bir fiyat açıklaması gerekiyor. Fiyat belirlenirken 2021 yılında yaşananlardan mutlaka ders çıkarılmalı.

Geçen yıl Cumhurbaşkanı Erdoğan 17 Mayıs 2021’de ekmeklik buğday alım fiyatını ton başına 2 bin 250 lira olarak açıkladı. Toprak Mahsulleri Ofisi bu fiyattan çiftçiden buğday alamadı. Fakat, tonunu 262 dolardan başlayarak bir dönem 457 dolara kadar ithal etti. İthal buğdayın tonu bir ara 6 bin liranın üzerinde seyretti. Bu durum çok tartışma yarattı.

Makarnalık buğday alım fiyatı ton başına 2 bin 450 lira olarak açıklandı. Daha sonra fiyat piyasada 7 bin lirayı gördü.

Sezon boyunca üreticiler haklı olarak “Toprak Mahsulleri Ofisi bana vermediği fiyatı ithalata, başka ülkelerin çiftçisine verdi.” Diyerek tepki gösterdi. Bu nedenle 2021 yılından ders alınarak 2022 ürün alım fiyatı bu tepkilerde dikkate alınarak açıklanmalı. Geçen yıl Toprak Mahsulleri Ofisi’nin alım fiyatları açıklandığında piyasa ile uyumluydu. Fakat, geleceği göremeyen, kuraklığın etkilerini yeterince hesaplayamayan bir fiyattı. Sorunlar yaşandı. Bu yıl aynı sorunları yaşatmayacak bir fiyat olmalı.

Üreticinin de tüketicinin de korunması gerekir

Buğday alım fiyatının hem üreticiyi hem de tüketiciyi koruması gerekiyor. Buğday fiyatının artması ekmek fiyatının da artmasını beraberinde getirecektir. Bunun için devletin girdi bazında sağladığı desteklerin artırılması, destekleme priminin artırılması şart. Ayrıca üreticiyi desteklemek ve arzı geniş bir zamana yayarak üreticiyi korumak amacıyla kurulan lisanslı depo uygulamasının doğru işletilmesi gerekir.

Mevcut uygulamada çiftçinin elinden ucuza alınan buğday lisanslı depolara konuluyor ve çiftçinin elinden ürün çıktıktan sonra fiyatlar arttığı için sanayici pahalıya buğday almak zorunda kalıyor. Artan fiyatlar nedeniyle tüketici daha pahalıya ekmek tüketmek zorunda kalıyor. Açıklanacak fiyat geleceği öngörerek belirlenmeli. Bu yıl belli ki buğdaya olan yüksek talep devam edecek. Bunu dikkate alarak fiyat belirlenmezse 2021’de yaşanan olumsuzluklar tekrarlanmış olur.

Türkiye’nin ithalatı da ihracatı da artacak

Dünya buğday ithalatında yeni sezonda Endonezya’nın en büyük ithalatçı olması bekleniyor. 2021- 2022 sezonunda en fazla ithalat yapan Mısır, kendi kendine yeterlilik politikasına geçerek üretimini arttırdı. Mısır’ın bu yıl daha az ithalat yapması tahmin ediliyor. İthalatta 3.sırada yer alan Türkiye’nin ithalatında bir artış öngörülüyor ancak ihracatının da artması bekleniyor. En dikkat çekici ülkelerden İran, üretiminde önemli bir artış yaptı ve ithalatını azaltacağı ifade ediliyor.

Amerika Tarım Bakanlığı raporuna göre, 2021- 2022 sezonunda 12 milyon ton buğday ithalatı gerçekleştiren Mısır’ın, 2022-2023 sezonunda 1 milyon tonluk düşüşle 11 milyon ton ithalat yapacağı öngörülüyor.

Endonezya ise 11 milyon ton olan ithalatını 11 milyon 200 bin tona çıkararak lider ülke olacağı tahmin ediliyor.

Türkiye’nin 2021-2022 sezonunda 9 milyon 300 bin tonluk ithalatının yeni sezonda 10 milyon tona çıkması bekleniyor. Yani 700 bin ton daha fazla ithalat yapacak. İthalatı en çok artacak ülkelerden Fas, kuraklık nedeniyle üretiminin yüzde 65 oranında gerileyeceğini duyurdu. Fas’ın 5,2 milyon ton olan buğday ithalatının en az 7 milyon ton olması öngörülüyor. Üretime yönelen İran’ın ise 7,2 milyon tonluk ithalatı 5,5 milyon tona düşmesi öngörülüyor.

Rusya ihracatta liderliği sürdürecek

Dünya buğday ihracatında Rusya lider. Rusya’nın 2021- 2022 sezonunda 33 milyon ton olan ihracatını 2022-2023 sezonunda 39 milyon tona çıkarması bekleniyor. Avrupa Birliği’nin 31 milyon ton olan ihracatının aynı dönemde 36 milyon tona çıkması öngörülürken Avustralya’nın 27 milyon ton olan ihracatının 25 milyon tona düşmesi bekleniyor.

İhracatta en büyük sıçramayı ise Kanada’nın yapması bekleniyor. Kanada’nın 2021-2022 sezonunda 15 milyon 500 bin tonluk ihracatını 2022-2023 sezonunda 24 milyon tona çıkarması bekleniyor. İhracattaki en dramatik düşüş ise işgal altındaki Ukrayna’da olacak. Ukrayna, 2021-2022 sezonunda 19 milyon ton civarında bir ihracat gerçekleştirirken, 2022-2023 sezonunda neredeyse yarı yarıya bir düşüşle ihracat 10 milyon tona düşmesi bekleniyor.

Dünya un ihracatında lider, makarna ihracatında ise ikinci sırada olan Türkiye’nin aynı dönemde 6 milyon 500 bin ton olan ihracatının 6 milyon 750 bin tona çıkması öngörülüyor.

Hindistan’ın ihracat yasağı fiyatları artırdı

Rusya ve Ukrayna dünya buğday ticaretinin yüzde 30’unu gerçekleştiriyor. Bu iki ülkenin savaşması dünya buğday fiyatlarında çok sert yükselmelere neden oldu. Yılbaşından 15 Mayıs’a kadar buğday fiyatları yüzde 53 artarken Hindistan’ın buğday ihracatını yasakladığı 14 Mayıs’tan sonra sadece iki günde fiyatlar yüzde 6 daha arttı. Türkiye’nin Hindistan’dan buğday alıp almaması tartışılırken, artan fiyatlar nedeniyle ithalata giden dövizin artması göz ardı ediliyor.

Ayrıca Ukrayna’nın buğdayına muhtaç konumundaki Somali, Benin, Mısır, Sudan, Senegal, Tanzanya gibi ülkeler var. Bu ülkelerden bazıları buğday ihtiyacının yüzde 100’ünü Ukrayna’dan alıyordu. Ukrayna ihracat yapamayınca bu ülkelerin buğdaya erişimi tehlikeye girdi. Açlık çeken insan sayısında bu nedenle artış olması bekleniyor.

Özetle, buğday gibi stratejik bir üründe dünyadaki dengeler her an değişebiliyor. Yıllardır söylediğimiz gibi buğdayın anavatanı olan Türkiye’nin ithalata değil üretime dayalı bir politika ile kendi ihtiyacı olan buğdayı üretmesi gerekir. Dünya fiyatları, maliyetler, iklimsel faktörler, arz ve talep dikkate alınarak çiftçinin mağdur edilmemesi için mutlaka maliyetinin üzerinde bir refah payı da eklenerek buğday fiyatı açıklanmalı. Öyle görünüyor ki, Toprak Mahsulleri Ofisi, geçen sene olduğu gibi bu yılda piyasadan ürün alması zor. Ama piyasada belirleyici bir rolü olacaktır. Bu nedenle açıklanacak fiyat ve verilecek destekleme primi çok önemli.