İran İslam Cumhuriyeti: Dini Lider ve Cumhurbaşkanının Rolü

20 Mayıs 2024

İran İslam Cumhuriyeti, dini ve siyasi liderlik yapısının bir arada işlediği karmaşık bir yönetim sistemine sahiptir. Bu sistem, ülkenin iç ve dış politikasında belirleyici roller oynayan iki ana figürü içerir: Dini Lider ve Cumhurbaşkanı. Dini Lider, ülkenin en yüksek siyasi ve dini otoritesi olarak kabul edilirken, Cumhurbaşkanı yürütme gücünün başıdır ve halk tarafından seçilir.

Dini Liderin Yetki ve Görevleri

İran İslam Cumhuriyeti’nde Dini Lider, ülkenin en yüksek siyasi ve dini otoritesi olarak kabul edilir ve geniş yetkilere sahiptir. Dini Lider, Uzmanlar Meclisi tarafından ömür boyu süreyle seçilir ve bu meclis tarafından teorik olarak denetlenir. Ancak, bu denetleme mekanizmasının etkin bir şekilde işlediğine dair bir örnek bulunmamaktadır.

Dini Liderin yetkileri oldukça kapsamlıdır ve İran anayasasına göre, devletin başı olarak, silahlı kuvvetler, yargı sistemi, devlet televizyonu ve diğer kilit hükûmet kuruluşları üzerinde kontrol sahibidir. Dini Lider, İran’ın dış politikasından ekonomiye, çevre politikalarından eğitime kadar ülkenin hemen hemen her alanında nihai kararları verme yetkisine sahiptir. Ayrıca, seçimlerde şeffaflığa ilişkin nihai kararları verir ve cumhurbaşkanlığı kabinesinin bazı atamalarını iptal edebilir veya yeniden görevlendirebilir.

Anayasaya göre, İran’da hükümetin iktidarı, dini liderin gözetimi altında görev yapan yasama organı, yargı ve yürütme yetkisine sahiptir. Dini Lider, İran Cumhurbaşkanından daha güçlüdür ve orduda, sivil hükümette ve yargıda pek çok güçlü makamın başkanlarını atar. İran anayasası, dini liderin Şiilikte dini fetvalar konusunda en yüksek rütbeli din adamı ve otorite olan merci-i taklid olması gerektiğini belirtiyordu ancak, 1989’da anayasa, liderin sadece İslami bilgin olmasının yeterli olabileceği yönünde değiştirildi, yani liderin daha düşük seviyeli bir din adamı olabilmesinin önü açıldı.

Dini Lider, aynı zamanda İran’ın dinî liderini denetlemek, seçmek ve görevden almakla görevli tek devlet organı olan Uzmanlar Meclisi tarafından seçilir. Dini Lider, Cumhurbaşkanını göreve gelmesini onaylar ve ayrıca Parlamentonun üçte iki çoğunluğu ile birlikte görevden alabilir. Yargı Erki başkanını, Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi üyelerini, Kültür Devrimi Yüksek Konseyi üyelerini atar ve Uzmanlar Meclisi üyeleri arasından 12 Anayasa Koruma Konseyi üyesinden 6’sını atar.

Cumhurbaşkanının Yetki ve Görevleri

Cumhurbaşkanının görevleri arasında, üniversite rektörlerini seçmek, genelkurmay başkanını atamak, Yükseköğretim Kurulu üyelerini seçmek, Devlet Denetleme Kurulunun üyelerini ve başkanını atamak, cezai yaptırımı olan hasta, sakat ve kocama sebebiyle cezalarını hafifletmek gibi önemli görevler bulunmaktadır. Ayrıca, cumhurbaşkanı yardımcıları ile bakanları atar ve görevlerine son verir, üst kademe kamu yöneticilerini atar, görevlerine son verir ve bunların atanmalarına ilişkin usul ve esasları cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle düzenler.

İran Cumhurbaşkanı, aynı zamanda ülkenin dış ilişkilerinde önemli bir rol oynar. Uluslararası toplumla ilişkileri yönetme, yabancı devlet başkanları ve hükümet yetkilileri ile görüşmeler yapma ve uluslararası anlaşmaları müzakere etme yetkisi de Cumhurbaşkanına aittir. Ancak, bu tür anlaşmaların yürürlüğe girmesi için Dini Liderin onayı gereklidir.

Cumhurbaşkanının yetkileri, İran anayasasında belirtilmiş olup, bu yetkilerin kullanımı sırasında Dini Liderin genel politikalarına uygun hareket etmesi beklenir. Nitekim, Cumhurbaşkanı, nizamın maslahatını belirleme kurumu ile istişarede bulunduktan sonra İran İslam Cumhuriyetinin genel politikalarını belirlemek, nizamın genel politikalarının iyi bir şekilde uygulanmasını gözetlemek, referandum kararı vermek ve silahlı kuvvetlerin başkomutanlığını üstlenmek gibi görevleri yerine getirir.

İran’da Cumhurbaşkanlığı makamı, halk tarafından seçilen bir pozisyon olmasına rağmen, Dini Liderin geniş yetkileri nedeniyle, Cumhurbaşkanının politik manevra alanı oldukça sınırlıdır. Bu durum, İran’ın siyasi yapısında dengeli bir güç paylaşımını zorlaştırmakta ve Dini Liderin ağır basan yetkileri, Cumhurbaşkanının politik manevra alanını daraltmaktadır.

İkili Yapının Sorunsuz İşleyişi

İran’ın siyasi yapısında Dini Lider ve Cumhurbaşkanı arasındaki ikili yapı, teoride dengeli bir güç paylaşımını öngörse de, pratikte Dini Liderin ağır basan yetkileri nedeniyle dengesizlikler yaşanabilmektedir. Dini Liderin geniş yetkileri, Cumhurbaşkanının politik manevra alanını daraltmakta ve siyasi süreçler üzerinde belirleyici bir etki yaratmaktadır.

İran’da dini ve siyasi liderlerin yetki ve görevleri, anayasal çerçevede belirlenmiş olsa da, Dini Liderin üstün yetkileri, bu ikili yapının sorunsuz işlemesini zorlaştırmaktadır. Dini Liderin rolü, İran’ın iç ve dış politikalarında oldukça etkilidir ve bu durum, ülkenin yönetim yapısının karmaşıklığını artırmaktadır. Bu yapı, İran’ın siyasi dinamiklerini anlamak isteyenler için hem ilgi çekici hem de zorlayıcı bir konudur.

NHY, Arya Demir