Yorum

İki Zıt Kadın Kimliği: Lilith ve Havva

8 Mart 2017

“Tanrı sizi kötü kadınlardan korusun; iyi kadınlardan da siz kendinizi koruyun!” (Timuçin, 2005: 21) “Kadın”ın her halükarda kaçınılması gereken tehlikeli bir varlık olduğunu savlayan bu Yahudi atasözünde, ilginçtir ki, “kötü kadın” Lilith’i, “iyi kadın” ise Havva’yı çağrıştırmaya yönelik gibidir. Batı’da yaygın olarak bilinmesine karşın Doğu toplumlarında çok daha az bilinen Lilith ile insanlığın anası Havva, kadının özgül kimliğinin de, ataerkil toplum marifetiyle kadının sırtına yüklenen “ahlak”ın da karşıt kutuplarını simgeleyen birer mitolojik figür niteliğindedir aslında.

Tek tanrılı dinlerin kutsal kitaplarında “yaratılış” anlatıları, ilk kadın olarak Havva’dan bahsetse de, kutsal kitapları etkilediği düşünülen başka birçok mit, Adem’e eş olarak Havva’dan önce yaratılmış Lilith adında başka bir kadından daha söz eder.

Tevrat’ta, tüm canlıların iki cins olarak yaratıldığı anlatıldıktan sonra Allah’ın insanı kendi suretinde erkek ve dişi olarak yaratıp “…çoğalın, yeryüzünü doldurun ve onu tâbi kılın…” (Kitab-ı Mukaddes: Tekvin: Bab 1) diye seslendiği belirtilir; fakat daha sonra bununla çelişkili ifadelere yer verilir:

Henüz yerde bir kır fidanı yoktu, … toprağı işleyecek adam yoktu. …Allah yerin toprağından adamı yaptı, …Aden’de bir bahçe dikti …adamı oraya koydu. …görünüşü güzel ve yenmesi iyi olan her ağacı, ve bahçenin ortasında hayat ağacını, ve iyilik ve kötülüğü bilme ağacını yerden bitirdi. …adama dedi: …iyilik ve kötülüğü bilme ağacından yemeyeceksin. …Allah dedi: Adamın yalnız olması iyi değildir; kendisine uygun bir yardımcı yapacağım. …fakat adam için uygun yardımcı bulunamadı. …adamın üzerine derin uyku getirdi, …onun …kaburga kemiğinden bir kadın yaptı ve adama getirdi… (Kitab-ı Mukaddes: Tekvin: Bab 2)

Görüldüğü gibi, 1. Bab’ta kadın ve erkek birlikte yaratılmış, ne var ki 2. Bab’ta erkek yaratıldıktan sonra ona yardımcı aranmış, diğer canlılardan uygun yardımcı bulunamadığı için adeta mecburen bir kadın yaratılmıştır. Bu tutarsızlık, Kitab-ı Mukaddes haricindeki yaratılış mitleri, mesela 8.-11. yy sürecinde oluştuğu bilinen “Ben Sira Alfabesi” gözden geçirildiğinde anlaşılır bir hal alır:

Tanrı ilk insanı yarattığında şöyle konuştu: ‘İnsanın yalnız olması iyi bir şey değil.’ Ve ona topraktan bir eş yarattı, ona benzeyen, adı Lilith olan. Kısa süre sonra birbirleriyle kavga etmeye başladılar: Kadın erkeğe: ‘Ben senin altında yatmak istemiyorum.’ Ve erkek: ‘Ben senin altında değil üstünde yatmak istiyorum; çünkü sen altta kalan olmayı hak ediyorsun ve ben üstün olmayı hak ediyorum.’ Kadın: ‘…eşitiz; çünkü ikimiz de topraktan yaratıldık.’ (…) Birbirlerini anlamayı ret ettiler. Lilith, (…) Tanrı’nın o özel ismini telaffuz etti ve dünyanın göğüne doğru yükseldi. Adem yaratıcısına seslendi: ‘…bana verdiğin kadın benden kaçtı!’ (…) Tanrı, Lilith’in peşinden üç melek gönderdi. (…) şöyle konuştu: ‘Geri dönmek istediği takdirde, tamam; ama istemezse, her gün yüz oğlunun ölümüne şahit olmayı göze almalıdır.’ Melekler kadını bulup Tanrı’nın sözlerini ilettiler. Ama o geri dönmek istemedi. [Burada kullanılan kelime İbranicede “kaybedilen değerlere geri dönmemek” anlamındadır.] ‘Seni denizde boğacağız!’ dediler. Kadın: ‘Beni yalnız bırakın; çünkü ben çocukları zayıf düşürmekten başka bir işe yaramam: erkek çocukları doğumlarından sekizinci günlerine, kız çocuklarını ise doğumlarından yirminci günlerine kadar gözetmem emredildi.’ (…) böylece kadın günbegün şeytanlarından yüz tanesinin ölmesini göze aldı. (bkz. Zingsem, 2007: 36-37. Ayrıca bkz. “Alphabet of Ben Sira”: http://jewishchristianlit.com)

Bu öykünün küçük farklılıklar taşıyan varyasyonları, Kabala öğretisinin kaynaklarında da ele alınmıştır. Mesela Zohar’a göre; altıncı günde yaratılan Adem ‘Ben hariç her yaratığın bir eşi var!’ diye bağırarak Tanrı’ya serzenişte bulunur. Bunun üzerine Tanrı ilk kadın Lilith’i yaratır; tıpkı Adem’i şekillendirdiği gibi şekillendirir fakat saf toz yerine kir ve çamur kullanır. Kadın yine az önce anlatılan sebeplerle ve eşitlik iddiasıyla Adem’den aşağı olmayı ret eder, bu yüzden hiçbir zaman barış içinde yaşayamazlar. Lilith (Ben Sira Alfabesi’nde olduğu gibi) Tanrı’nın gizli ve tanımlayıcı adını söyler ve göklere yükselerek Adem’i terk eder. Adem, Tanrı’ya şikayette bulunur. Melekler Lilith’i, etrafta şehvetli şeytancıkların dolaştığı ve onun her gün onlardan olma yüz şeytan doğurduğu Kızıldeniz yakınlarından almaya gider; gelmemesi halinde denizde boğmakla tehdit ederler. O da “Kızıldeniz’deki bu süreden sonra nasıl Adem’e geri dönüp saygın bir ev kadını olarak yaşayabilirim ki?” diye sorar. (…) Adem’e uygun eş yaratmak adına Tanrı yeni bir denemede bulunur:

Ve Adem seyrederken bir kadının anatomisini şekillendirdi; …kemik, bağ dokusu, kas, kan ve bağırsaklar kullandı; bütün bunları deriyle kaplayarak çeşitli yerlerine kıl ve saçlar ekledi. Bu görüntü Adem’i o kadar tiksindirdi ki, kadın (Chawwah) bütün güzelliğiyle karşısında durduğunda dahi onu çok itici buldu. (…) Tanrı bir üçüncü kez denedi… Adem uyurken onun kaburga kemiğinden bir kadın yarattı… Saçlarını ördü, yirmi dört mücevherle süsledi. Adem hayran olmuştu… ( Bkz. Zingsem, 2007: 37-38. Bkz. Çığ, 2006: 52. Bkz. Lilith in the Zohar)

Çeşitli varyasyonları görülebilecek olan bu anlatıların ayrı düşmeyen görüşleri ise, Lilith’in (ilk günahtan önce Aden Bahçesi’den ayrıldığı için) Adem’e verilen ölümlülük cezasından azat olduğu ve ayrıca onun dünyanın felaketi olduğudur. (Bkz. Zingsem, 2007: 36-40) Nitekim Kitab-ı Mukaddes’te Lilith figürü (iki ayrı kadın yaratımını ele veren Tekvin bölümü bir tarafa) İşaya Bap 34’te ve Eyyub Bap 18’de yıkım, felaket ve cezalandırmalara eşlik eden bir kötülük emaresi olarak sunulur. Ve genellikle etrafta varlığına eşlik eden baykuş ve yılandan söz edilir.

Kabala’nın diğer bir kaynağı Talmud’a göre kanatlı, uzun saçlı, insana benzer, “gecelerin dişi şeytanı” olan bu esrarengiz kadın figürünün (bkz. Lilith in the Talmud) izini sürmeyi geriye doğru kazarak sürdürdüğümüzde Lilith, yine gizemli bir figür olarak yaklaşık İÖ 2000’e tarihlenen eski bir Sümer yaradılış öyküsünde karşımıza çıkar (bkz. Resim 1) :

…her şey oluşmaya başladığında / …bir huluppu ağacı / Fırat’ın kıyılarında kök saldı. / (…) [İnanna] Ağacı nehirden çekerek konuştu: / ‘Bu ağacı Uruk’a götüreceğim / …kutsal bahçeme dikeceğim.’ / Kendi elleriyle ilgilendi İnanna ağaç ile / …Yıllar geçti / …ağaç kalınlaştı / (…) O zaman evcilleşmeyen bir yılan / yuvasını huluppu ağacının köklerine kurdu / Ağacın dallarında Anzu-kuş kuluçkaya yattı / Ve gövdesinde karanlık bakire Lilith evini inşa etti. / …İnanna nasıl da ağladı! / …erkek kardeşini [Güneş Tanrısı Utu’yu yardıma] çağırdı. / (…) [Utu] İnanna’ya yardım etmek istemedi. / İnanna …Gılgamış’ı çağırdı / …cesur savaşçı Gılgamış / …İnanna’nın yanında yer aldı. / …bronz baltasını savurdu. / (…) eğitilemeyen yılanı öldürdü. Anzu-kuş yavrularıyla dağlara uçtu. / ve Lilith evini yıkarak vahşi, ıssız yerlere kaçtı. / O zaman Gılgamış huluppu ağacının köklerini gevşetti / ve …şehrin oğulları, dallarını kestiler. / Ağacın gövdesinden bir taht oydu… / …bir yatak oydu İnanna için. / [İnanna] Ağacın köklerinden bir pukku yaptı… / ağacın taçlarından bir mikku yaptı uruk kahramanı Gılgamış için. (Zingsem, 2007: 17-21; Çığ, 2006: 43-44; Çığ, 1996: 38. Her iki yazar da Volkstein/Kramer’den alıntılamıştır.)

Gılgamış Destanı’nda kendisine evlenme teklif eden İnanna’yı aşağılayan, onun gök-boğasını öldüren Gılgamış’ın bu öyküde onun yardımına koşması dikkat edilmesi gereken bir ayrıntıdır. İnanna, eski tanrıça tapımının tanrısal varlıklarından ötürü neden sıkıntılı ve aciz durumdadır; neden ağlamaktadır? Aslında Gılgamış’ın temsil ettiği “erkek dünya”nın, önceki anaerkil dünyada kutsal olan ve İnanna’nın bahçesinde birbirine kenetlenmiş halde beliren dört öğeye saldırıp onların izini yok etmeye girişmesinin simgeleştirilmesidir bu. İnanna’nın üzerindeki, egemen görüşün baskısıdır ve görünen o ki, en azından bu eski kadın tapımlarının kutsal varlıklarıyla ilişkisi olmadığını kanıtlamak zorundadır. (Bkz. Cıbıroğlu, 2002: 32) Ataerkil Sümer dünyasının Lilith’in kovuluşunu içeren destanlarında süregiden olaylarda, ilginçtir, koskoca tanrıça İnanna bir adamın tecavüzüne de uğrar. Üstelik o bile evleneceği erkeği gönlüne göre seçemez ve zaten Utu’nun kızkardeşine yardımı, asıl, genç kızın yeni erkek yasalarına uyum sağlaması ve öteki genç kızlara örnek oluşturmasına yönelik olmuştur. Utu, gönlü Çiftçi Tanrısı’nda olduğu halde, İnanna’yı Çoban Tanrısı Dumuzi ile evlenmeye ikna eder. Çünkü aslında tarihsel dönem artık sığır üretiminin erkeklerde olduğu dönemdir. Kaba kuvvetiyle hemen her şeye güç yetirip sahip olan bir karakter olarak Gılgamış kutsal törenlerle Dumuzi ile bireşip tanrıçanın kocası ve de hükümdar olur. (Bkz. Çığ, 2006: 54-57; Cıbıroğlu, 2002: 32)

Görünen odur ki, gerek dört kutsal dinin geçerli olduğu –günümüze kadar uzanan– dönemde, gerekse ondan önceki dönemde Lilith’le simgelenebilecek bağımsız, güçlü özne olan kadın kimliği, toplumsal hayatın sürdüğü yeryüzünden dışlanmış; Tanrı-devlet-erkek bireşimi bir erk’e “tâbi” olan bir “Havva” imgesi (zaman ilerledikçe bu “Bakire Meryem” imgesiyle takviye edilecektir) ‘makbul’ sayılmıştır.

Dikkat edilirse, kutsal kitapların ve öykülerin tümünde salık verilen ve kutsanan, “egemenlik”tir. Öncelikle “insan”ın tüm dünyevi varlıklar üzerindeki tahakkümü; eşgüdümlü olarak da erkek cinsinin kadın cinsi üzerindeki egemenliği…[7] Anlatılar erkeğin üstünlüğünü ve evrendeki merkezi rolünü vurgularken, bir yandan kadının ikincil, suçlu ve dolayısıyla cezalı rolünü belirginleştirmeye yönelmiştir. Ne de olsa “yasak meyve”nin (ki bunun cinsellik, dolayısıyla özneleşme ve kültür sürecine geçişin simgesi olduğu düşünülür) yenmesi ve cennetten (ebedi ve rahat hayattan) çileli hayata geçiş kadınlar yüzünden olmuştur. Bu sahneyi betimleyen bütün resimlerde, yasak meyveyi Havva’ya uzatan bir “yılan-kadın” (Lilith) figürüdür ki bu, öyküyü tamamen Adem’in saf bir kurban, kadının her iki kimliğiyle de “kötü ve riyakar” olduğu savına bağlar, insanlığın maruz kaldığı tüm talihsizliklerden kadını sorumlu tutmak için bir gerekçe oluşturur ve günümüze değin binlerce yıl, kadının toplumsal-cinsel-dinsel-siyasi-ekonomik özgürlüğüne ket vurmanın meşru zeminini kurar. Tanrı bir yandan (Lilith imgesiyle de -Freudyen görüşte fallus olgusuyla da- örtüştürülmüş, ilintilenmiş olarak) yılan ile kadını düşman kılar. (Bkz. Kitab-ı Mukaddes: Tekvin: Bap 3) Yeryüzündeki yaşamın ve ilişkilerin kural ve ilkelerini çepeçevre belirler. Adem-kadın-yılantoprak-doğa ilişkilerini düzenler. Buna göre Adem, “bilme meyvası”nın, yani (cinsellik, türün üreyerek yaşama devam etmesi, üretim, özneleşme kavramları ile ağaç-meyve-yılan-fallus-Lilith-Havva imgelerini ilişkilendiren bir çağrışımla) “yaşam döngüsüne katılmanın” ceremesini çekecek, Havva’ya malik olacak ve onu “yılan”dan da hep sakınacaktır. Zira yılan, onun sürekli içli dışlı olacağı tarımsal yaşamın (toprağın) kaçınılmazı, yaşam döngüsünün imgesi olarak da daimi özlemiarzusu olduğu kadar, malik olduğu Havva’yı elden kaçırmamak için sakınması gereken bir kötücüldür de. Böylece kadın-erkek ilişkisi gerek bilinçaltında, gerekse bilinç düzeyinde bir paradoksa gömülmüş; aslında, başta cinselliği kontrol altına alarak “kıllı içgüdüsüyle” mücadele edip kültür yaşamını biçimlemeye çalışan insan, kendi doğasını zedelemek pahasına yeryüzünün yerleşik-ataerkil düzeninin manifestosunu oluşturmuştur.

Nihayet, mitojenik olan toplum, örmüş olduğu bu öykülerle gündelik hayatında bir mitolojiyi de gerçeklendirmeye koyulmuş, kadın cinsinin doğası gereği itaatsiz, saf, zayıf iradeli, baştan çıkartılmaya ve kötülüğe meyilli, sadakatsiz, güvenilmez, hilekâr, baştan çıkarıcı, başlıca motivasyonu kişisel çıkarları olan bir cins olduğu yaygın inancıyla “ahlakî” yaptırımlara yönelmiş (bkz. Witcombe, 1999: 56); bütün dinler ve örfler “ahlak” savı altında kadını boyunduruk altına almaya girişmiş; kutsal metinlerde birçok alıntıyla örneklenebilecek çerçevelerle toplumsal yaşamda kadını ikincilleştiren düsturlar koymuştur.