Cemal Süreya şiirinde “cinsel bir imkân” olarak bedenin çeşitli biçimlerde yazınsallaştığı gözlenmektedir. Tezin bu bölümü, Cemal Süreya şiirinde bedenin “çapkınlık” bağlamı içerisinde yazınsallaşmasını konu etmektedir. “Bedenin Politik Ekonomisi”, Anne Deneys’den alınmış bir kavramdır. Kavram, basitçe, “Çapkınlık Ekonomisi” içinde bedenin nasıl algılandığına işaret eder. Burada amaç yazını değil, çapkınlığı ekonominin diline çevirmektir. Çünkü erotizm ya da bu tezde ele aldığımız biçimiyle erotizmin yazınsal alandaki görünümü, cinsel eylemin anlatımı kadar o anlatımın arkasındaki düşünsel planı da önemli kılmaktadır.
A. Çapkın (Libertin) ve Sofu (Püriten) Arasında Cinsel eş seçiminde iki karşı ucu gösteren kavramlardan libertine, “Ahlâksal ya da cinsel açıdan kendini hiçbir baskı altında hissetmeyen, özgür düşünen ve yaşayan kişi” (Paz, “Pan’ın Krallıkları” 22), puritan ise, “Ahlâk ve din hususunda çok sofu” (Avery 784) olan kişi biçiminde tanımlanmaktadır. Ayrıca libertin için “haylaz”, “kötü yollara sapmış”, “hovarda” gibi karşılıklar kullanılırken, püriten için “çileci”, “halis”, “ilkeci” gibi karşılıklar da verilmektedir. Bu tez boyunca libertin için “çapkın”, püriten için ise “sofu” karşılıklarını kullanacağız.
Octavio Paz, her iki “uç”un da aynı noktada buluştuklarını ileri sürer: “Erotizm, simgesel değer taşıyan iki figüre oturtulmuştur: Çileci ve ‘libertin’. Simgeler karşıt olsa da aynı yönde ilerler: İkisi de çiftleşmeyi reddederek kurtulmaya adanış ya da düşkün, yoksun, tutarsız, gerçek dışı bir dünyadan çıkış çabalarıdır” (Paz, “Pan’ın Krallıkları” 24). Bunun yanında, eş seçimi veya cinsellikteki “seçmeciliğin” sosyobiyolojik bir açıklaması da mümkündür. Richard Alexander ve Matt Ridley’nin düşünceleri, bu anlamda, çapkınlığa “izin belgesi” niteliğindedir:
Dişi üstün olanı seçiyorsa, erkek de tabii ki dişiyi üstün olduğuna ikna etmeye çalışır. Dişiyi üstün olduğuna ikna etmek onu etkilemekle mümkündür. Bunun da iki yolu vardır. Ya gerçekten üstün olmak, ya da bir yolunu bulup da karşıdakini kandırmak. İşte insan zekâsı da kandırmaya çalışmak ve kandırılmamaya çalışmak için gelişmiştir.
Erkek bir yandan diğer erkeklerle üstünlük mücadelesi yaparken bir yandan da kandırmaya çalışır. Kadın bir yandan üstün erkeklerin üstünlüklerini anlayacak kadar üstün olmaya çalışırken bir yandan da kandırılmamaya çalışır. (Erdur 22-23)
Bu tür “seksist” açıklamalar, antropologlar ve doğabilimciler tarafından da yinelenmektedir. Örneğin Charles Darwin, birden çok cinsel eşe yönelmeyi, erkeğin, birden çok dişiye tohumlarını bırakma, dolayısıyla genetik yapısını sonsuz kez yinelemesi isteğine bağlar (Fisher 78). Böylesi seksist anlayışlar, “kadın”ı erkek egemen söylem içinde konumlandırır: “‘Salt’ erkek-etkinlik, kadın’ı nesneleştirir; kadın’ı, salt ‘kadın-edilginlik’e dönüştürür. Böylece, cinsellik de iki kutbunda saltlaşarak nesneleşir ve bir yabancılaşma alanına dönüşür” (Aktunç 15). Aşağıda da açımlanacağı gibi çapkınlık, her iki cinsiyet için de bir “seçenek” olarak değerlendirilmelidir.
Çapkın ile sofu, bir kavram çifti olarak cinselliğin insanî boyutunu da vurgulamış olur. Çünkü öteki canlılarınkinden farklı olan insan cinselliği, yalnızca türün devamlılığı gibi doğal güdülerle sınırlı değildir (Erdur 21). İnsan cinselliğinde “kızışma” ve “çiftleşme” ay ya da dönemleri yoktur ve “cinsel edimi düzenleyen otomatik, psikolojik bir regülatör” söz konusu değildir (Paz, “Pan’ın Krallıkları” 20).
Aksine, insan cinselliği bir süreklilik gösterir ve doğrudan üreme amacı taşımaz (Erdur 25). Üreme önkoşulundan kurtulma, cinsel arayışın da tetikleyicisi olmaktadır.
Bu noktada öteki canlılarda “çiftleşme” üreme için bir amaçken, insan için bir araç haline gelmiştir: Çiftleşmenin bir sürü çeşidi olsa da, cinsellik eylemi hep aynı şeyi söyler: Üremeyi. Erotizm, eyleme geçmiş cinselliktir, ama saptırdığı ya da yok saydığı için işlevin amacına karşı çıkar. Cinsellikte, haz döllemeye yardım eder; erotik ayinlerdeyse haz, kendi başına bir amaçtır, ille de döllemeyle sonuçlanmaz (Paz, “Pan’ın Krallıkları” 14 15).
Bu aşamada birden çok “cinsel eş”, her iki cinsiyetin önünde bir seçenek olarak belirir. Helen E. Fisher, “Evlilik dışı cinsellik çoğu kez ‘karışık’ eşleşme taktiklerimizin ikinci[l] ve bütünleyici bir öğesidir” demektedir (Fisher 56). Burada birincil öğe, evliliktir. Margaret Mead’in ailenin, dolayısıyla evliliğin bütün cinsel toplumsallaşmaların önünde olacağını, insanın “tek bir eşle bağ kurmak için biçimlen[diğini]” (63) ileri sürmesi, bu olguyu ortadan kaldırmaz. Çünkü çokeşlilik arayışının yaygınlığı, bilimsel araştırmalarca da kanıtlanmaktadır (68). Bu noktada gündeme gelen çapkınlık, bir “tarz” olarak “aldatma”nın ötesine geçer.
Anne Deneys’e göre, genelgeçer çapkınlık tanımları üç maddede toplanır. Birinci tanım, “çapkınlığın toplumbilimsel bir olgu olduğu[nu]” ileri sürer ve “erotik konular arasında son etkili rolünü oynamakta olan sınıf veya ‘düzenin’ (aristokrasi) tarihsel sona erişinin izleri[ni]” taşır. İkinci tanım, çapkınlığı “bir arayış -bazen sonuç vermese de […] olumlu bir zevk arayışı-” olarak değerlendirir. Üçüncü tanıma göre ise çapkınlık, “var olan cinsel yasaya karşı gelmenin (ki bu karşı gelme ahlâk kurallarına uyar ya da uymaz) kusursuz bir modelidir, çünkü […] özgürlük ve yetki[nin] kötüye kullanımından yarar sağlar” (Deneys 58).
Çapkının karşısında konumlanan sofu ise, cinselliği dinî, ahlâkî çerçeve içinde görmekle kalmaz; cinselliği vurgulanmayan aşkta evrensel bir “iyi”nin, evrensel bir “uygun”un varlığından da söz edilebileceğini ileri sürer. Sofu, kendi adına değil, genel bir “Doğru” adına harekete geçer. Cinsellikte, karşı cinsin yüceltilmesi yoluyla, bir tabular alanının oluşmasına aracılık eder. O da, çapkın gibi cinsiyetleri eşitleyen bir tavra sahip değildir:
“Hovarda”nınki gibi “püriten”in tavrı da insani gelişime karşıt olarak ele alınabilir; biri, önemini azaltmak ve yok etmek için, diğeri yüceltmek ve kışkırtmak için olmak üzere, her ikisi de cinselliği yalıtır.
Cinsel olanı varoluşun tamamından ayırarak hem aşkı, hem eşlerini hem de kendilerini sakatlarlar. (Burney, “Aşkın İnsani Düzeyi” 23-24) Octavio Paz’ın dikkat çektiği gibi (Paz, “Pan’ın Krallıkları” 28), sofu, cinselliğin doğasını değil, toplumsal, dinî, ideolojik söylemin bu alanda yeniden üretilmesini temel veri sayar. Çapkının bedeni “özelleştirme”sine karşılık, sofunun bedeni “kamulaştırarak” benzer bir “şeyleşme”ye neden olduğu ileri sürülebilir:
Çileci ile ‘libertin’ arasındaki asıl fark, çilecinin erotizminin aracısız, tek başına bir yücelme olması, ‘libertin’in erotizminin ise uygulamaya geçilince bir suç ortağına ya da bir kurbana gereksinim duymasıdır.
‘Libertin’, her zaman öteki’ni ister. Onun lâneti de budur: Ereğine güvenir ve kurbanına köle olur. (Paz, “Pan’ın Krallıkları” 28). Elbette bir birey olarak Cemal Süreya’nın “çapkın” nitelemesine uygunluğu, bu tezin ilgi alanı dışında kalmaktadır. Ancak onun, “şiir” ve “çapkınlık” sözcüklerinin birlikte her kullanılışında akla gelen ilk isimlerden biri olması da rastlantı değildir. Çünkü, Cemal Süreya’nın pek çok şiirinde “anlatıcılar”ın kendilerini birer çapkın olarak konumlandırdıkları gözlemlenir. Buna karşılık, Cemal Süreya, kendisi için yapılan “çapkın” nitelemesini kabul etmez: “Çapkın güzel bir söz değil bence. Kadının fahişesinin erkekteki karşılığı gibi” (Cemal Süreya, “Şiir Bir Karşı…” 211). Cemal Süreya, “Çapkınlığı tanımlar mısınız?” sorusunu ise şöyle yanıtlamaktadır: “Çok hanımla arkadaşlık eden, sık sık hanım arkadaş değiştiren, hoşuna giden bir hanım gördüğünde derhal ilgi gösteren demek bence. İşte bu kötü.
Çapkın, hemen ilgisini belli edecek bir davranışta bulunur, bir söz söyler” (216). Ancak Cemal Süreya’nın şiir yolculuğunun başında ve ortalarındaki pek çok şiirde “anlatıcı”lar, bir “çapkın görüntüsü” verirler ve bir “çapkınlık sistemi”ne sahip olduklarını duyururlar. Bunun yanı sıra, Cemal Süreya’nın çapkınlığı tanımlarken kullandığı “kadının fahişesinin erkekteki karşılığı”, “çok hanımla arkadaşlık eden” sözlerinin de imâ ettiği gibi, onun pek çok şiirinde çapkınlık, hatta cinsel birleşme, anlatıcılarca, uzun süre, bir “erkek etkinliği” olarak anlaşılmıştır.
Bu tez boyunca Cemal Süreya şiirini, Sevda Sözleri adıyla kitaplaşan toplu şiirlerinden yola çıkarak izleyeceğiz. Bunu yaparken, adı geçen toplamın içinde “Dergilerde Kalanlar”, “Mektuplarda Kalanlar” ve “Yarım Kalanlar” gibi bölümlerdeki şiirlere de bakacağız. Bu aşamada kitaplara girmemiş şiirlerle de ortaya çıkarmaya çalışacağımız profilin ilk çizgileri, oluşagelen “Cemal Süreya imgesi”ne karşıt bir noktada durmaktadır:
Karım vardı ya benim
Karım beni gölgemle aldatıyordu
Saat yedi demeden daha
Onun kollarına atılıyordu
[…]
O daima evde, karım daima güzel
Delirmek işten bile değildi.
Ne yapmak diye içimi yerken
Gölgemin karısı aklıma geldi
Ben bu tarakta bezi olmayan
Ben gölgemin karısını ayartamazdım
Delirmek işten bile değildi.
En makûlü çırılçıplak bir çare;
Hafta sekiz cürmümeşhut bir…
Karım gözlerindeki son damla maviyi
Elleriyle saklıyordu her seferinde.
Başka bir şey olsa insan affedebilir
Ama namus vardı ortada namus,
Hafta sekiz cürmümeşhut bir… (“Hafta Sekiz” 279)
Mülkiye dergisinin Mart 1953 tarihli 13. sayısında yayımlanan “Hafta Sekiz”, Cemal Süreya şiirinin başlangıcındaki “sofu”luğu imlemesi açısından önemlidir. “Ben bu tarakta bezi olmayan” ve “Ben gölgemin karısını ayartamazdım” dizeleri, baştan çıkarmayla, çapkınlıkla kurulan mesafeyi vermektedir. Böyle bir okumanın “düz” bir okuma sayılması tehlikesi de bulunmaktadır. Ancak, şiire meşruiyetini kazandıran “çokkatmanlılık”, “görünenden çok şey söylüyor olma” gibi önkoşulları gözardı etmeden, metinde “görünür kılınan” her öğenin okunabileceğini ileri sürmek de mümkündür. Cemal Süreya’nın şiir hakkındaki şu sözleri, onun şiirlerini yorumlarken bu “okunabilirlik”in nasıl mümkün olabileceğini gösterir: Şiirin birimi kelime […] bir hacimdir. Ele aldığımız anda bir tarihi, birtakım çağrışımları, serüvenleri vardır. Onu nice değiştirmiş olursak olalım yine de pek fazla değiştirmiş sayılmayacağızdır. Renkleri bir ressam bir yüzeye nasıl vurursa vursun, bu o renklerin doğalarına aykırı düşmez. Ama kelimeler eninde sonunda gerçeğin ufak parçaları oluyor, unutmamalı. (“Üvercinka Dedi ki…” 21)
“Hafta Sekiz”de, deyimlerin bozularak şiir diline yaklaştırılması söz konusudur. “Hemen her gün, bıktıracak ölçüde” anlamında kullanılan “hafta sekiz gün dokuz” (Çotuksöken 92) deyiminin “Hafta sekiz cürmümeşhut bir” biçiminde bozulması, cinsel ilişkinin sıklığına gönderme yapar. Şiirin, daha önce geçen bu dizenin yinelenmesi ve üç noktayla bitirilmesi, yüzeydeki anlamla yetinilmemesi gerektiğine işaret eder ve arkadan gelen cinsel birleşmenin de bir mahremiyet alanı içinde düşünüldüğünü duyurur. Cemal Süreya şiirinde erotik vurgunun en cüretkâr biçimde kullanıldığı şiirlerde bile bu mahremiyet kaygısı çoğunlukla korunur ve vurgulanır. Yazınsallaşan “öteki beden” (kadının bedeni), kendi bedeninden (erkeğin bedeni) pek söz etmeyen anlatıcının diliyle anlatılır. Bedenlerin yüz ve gözlerden soyundukları an olan cinsel birleşmeye sıra geldiğinde, anlatıcı ya ironik bir bahaneyle okuru “şiirin yatağı”ndan uzaklaştırır (“Şiir”, “Hür Hamamlar Denizi” vb.) ya da başka bir konuya geçer (“Elma”, “Aşk” vb.). Bununla birlikte cinsel birleşmenin “gösterildiği” şiirler de yok değildir; bunlar tezin üçüncü bölümünde ele alınacaktır.
“Hafta Sekiz”in başka bir özelliğinin ironi olduğu ileri sürülebilir ve bu bizi, yukarıda giriştiğimiz yorum denemesini geçersiz kılma sakıncasıyla karşı karşıya bırakabilir. İroniyle anlatıcı, tersyüz ettiği şeyin (çapkınlığın) “ustası” olduğunu, kendini çapkın değilmiş gibi göstererek “söylemiş” olacaktır. Bu arada çapkınlıkta ironi, “çapkının stratejisi” olarak tanımlanmaktadır (Baudrillard, “Cinselliğin Tutulumu” 14). Ancak bu şiirde, en azından bir tekeşlilikten söz edilebilir. Cemal Süreya’nın yayımlanan ilk şiirlerindeki “tekeşlilik” vurgusu, kısa süre sonra yerini çapkınlık söylemine bırakacaktır.
“Gölge Oyunu” şiirinde “Ayıp fiiller kuruyor belli” (Cemal Süreya, “Gölge Oyunu” 286) dizesiyle yazınsallaşan erotizm, “Piyale” şiirinde başkasını yeğleyen, ama “başkasının olmayı beceremeyen” bir kadında odaklanır. Bu şiir, Ahmet Hâşim’in “Mukaddime” adlı şiirine yapılan birtakım göndermelerle kurulmuştur.
“Mukaddime”de aşktan çekinilmesi önerilirken (Ahmet Hâşim 126), Cemal Süreya’nın “Piyale”sinde anlatıcı, sevilenin başkasıyla olmasını “gülünç” bulur. Sevilen beden, anlatıcı ile başka bir erkek arasında bir rekabete konu olan bedendeğil, kaybedilmiş bir bedendir:
Sıra hep son kadehe geliyordu
Dudakların başkasının masasında lâle
Ben boynumdaki ipe bir düğüm daha atıyordum
Peşinden başka gidecek yer yoktu
Seni artık hiç sevmediğim halde
Senin o eskisi olmamana imkân yoktu
Ama inadından yapıyordun bunu Cemile
İnattandı hep o içip içip gitmeler
Bense boşalttığın kadehleri satın alıyordum
Enayilik ettiğimi bile bile
Hele o çıkışın yok mu kapıdan
O Allahın belâsı herifle
Başkasının olmayı bir türlü beceremiyordun
Millet arkandan gülüyordu
Düştüğün hale… (Cemal Süreya, “Piyale” 285)
“Piyale”de anlatıcının eski sevgilisini, başkasıyla olduğu için, onun cinsiyetinin “ayıpları”nı da kullanarak eleştirdiği görülmektedir. “Dudakların başkasının masasında lâle” dizesi ile başlayan bu eleştiri, “Senin o eskisi olmamana imkân yoktu” dizesi ile devam eder. Bu şekilde kadının farklılaşması, değişmesi, başkasını seçmesi bir “imkânsızlık” olarak değerlendirilir. Henüz bir çapkın yoktur ortada. İleride, öteki bedeni cinsel birleşmeye razı etmenin tek yolu olarak ileri sürülen “ısrar” (“Hür Hamamlar Denizi” 36), bu şiirde aşkta ısrar etmedir ve “enayilik”le özdeşleştirilmiştir.
Cemal Süreya şiirinde anlatıcıların kendilerine bir çapkın görüntüsü vermeye başlamalarını, 1953’te yayımlanan “Adam” şiiriyle başlatmak mümkündür.
“Adam”da anlatıcı, kendisi için bir anıya dönüşmüş “kadın”ı hatırlar. Ancak kadın, “başkasının karısı” olması nedeniyle, “yasak bir ilişki”nin nesnesi olarak değerlendirilebilir. O, çapkın onu hatırladığı için vardır:
Adam şapkasına rastladı sokakta
Kimbilir kimin şapkası
Adam ne yapıp yapıp hatırladı
Bir kadın hatırladı sonuna kadar beyaz
Bir kadın açtı pencereyi sonuna kadar
Bir kadın kimbilir kimin karısı
Adam ne yapıp yapıp hatırladı (15)
Bu şiirden şöyle çıkarımlara varılabilir: “Adam” sokakta şapkasına rastlıyor ama şapka onun değil; kimin karısı olduğu bilinmeyen kadın gibi. “Hatırlayan adam”, kadının kimin karısı olduğunu değil, “bir kadını” hatırlamaktadır. İçeriyi dışarıya, pencereyi “sonuna kadar açarak” gösteren bu kadın, herhangi birinin karısı değil, çapkının potansiyel kadınıdır. Çünkü, çapkınlık ekonomisinde kalıcı bir mülkiyet söz konusu değildir. Aşağıda genişçe açımlanmaya çalışılacağı gibi, çapkınlık ekonomisinde öteki bedenler “değişim değeri”yle vardırlar ve bu ekonomi içerisinde sürekli olarak dolaşım halinde bulunurlar.
Mehmet Selim ERGÜL
Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Bilim İnsanları, Bazı Kişilerin Neden Covid Olmadığını Buldu - 21 Haziran 2024
- Tüketicinin İyimserliği Azalıyor - 21 Haziran 2024
- Akşener, Erdoğan’dan Ne İstedi? - 7 Haziran 2024
