Türkiye İşsizlik Sigortası Fonu, işsiz kalan çalışanlara belirli bir süre işsizlik ödeneği vermek amacıyla 1999 yılında kuruldu. Ancak fonun gelir ve gider dengesi, son yıllarda ciddi bir şekilde bozuldu. Fonun gelirleri, sigorta primleri, faiz ve diğer gelirlerden oluşuyor. Fonun giderleri ise işsizlik ödeneği, aktif işgücü programları, idari giderler ve işverenlere verilen desteklerden oluşuyor. Bu destekler arasında asgari ücret desteği, istihdam teşviki, kısa çalışma ödeneği ve ücretsiz izin desteği gibi kalemler var.
TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu’nda kabul edilen 2024 yılı bütçesine göre, fonun gelirleri 1 trilyon 200 milyar lira, giderleri ise 1 trilyon 100 milyar lira olarak öngörülüyor. Fonun gelirlerinin 1 trilyon 100 milyar lirası sigorta primi geliri, 100 milyar lirası ise faiz ve diÄŸer gelirlerden oluÅŸacak. Fonun giderlerinin ise 740 milyar lirası iÅŸverenlere verilecek destekler, 210 milyar lirası iÅŸsizlik ödeneÄŸi, 150 milyar lirası da aktif iÅŸgücü programları, idari giderler ve diÄŸer harcamalar için ayrıldı.
Bu rakamlara göre, fonun giderlerinin yüzde 67’si iÅŸverenlere, yüzde 19’u ise iÅŸsizlik ödeneÄŸi alan işçilere gidecek. Yani fonun asıl amacı olan iÅŸsiz kalan çalışanlara geçici bir gelir saÄŸlamak yerine, iÅŸverenlere çeÅŸitli destekler saÄŸlamak için kullanılacak. Bu durum, hem fonun sürdürülebilirliÄŸini hem de sosyal adaleti tehlikeye sokuyor.
Fonun işverenlere verilen desteklerin büyük bir bölümü, pandemi döneminde başlatılan veya artırılan uygulamalardan kaynaklanıyor. Örneğin kısa çalışma ödeneği, pandemi nedeniyle çalışma saatleri azalan veya tamamen duran işçilere verilen bir destektir. Ancak bu destek aslında işverenleri de rahatlatmaktadır. Çünkü bu sayede işverenler, işçilerin ücretinin bir kısmını devletten alabilmekte ve böylece maliyetlerini azaltabilmektedir.
Benzer ÅŸekilde ücretsiz izin desteÄŸi de pandemi döneminde baÅŸlatılan bir uygulamadır. Bu uygulama sayesinde iÅŸverenler, çalıştırmadıkları işçileri ücretsiz izne çıkartabilmekte ve onlara sadece asgari ücretin yüzde 40’ını ödemektedir. Geri kalan kısım ise devlet tarafından karşılanmaktadır.
Asgari ücret desteği ve istihdam teşviki ise daha önce de var olan ancak pandemi döneminde artırılan desteklerdir. Asgari ücret desteği, asgari ücretli çalışanların sigorta primlerinin bir kısmının devlet tarafından karşılanması anlamına gelmektedir. İstihdam teşviki ise yeni istihdam edilen veya mevcut istihdamın korunması için sigorta primi indirimleri sağlamaktadır.
Bu desteklerin amacı, ekonomideki daralmayı hafifletmek ve istihdam kaybını önlemek olarak gösterilmektedir. Ancak bu desteklerin ne kadar etkili olduğu, hangi sektör ve işletmelere gittiği, nasıl denetlendiği ve ne kadar istihdam yarattığı konusunda yeterli bilgi ve şeffaflık bulunmamaktadır. Ayrıca bu desteklerin işsizlik fonundan karşılanması, fonun asıl amacından uzaklaşması ve işsiz kalan çalışanlara yeterli destek sağlanamaması anlamına gelmektedir.
ÖrneÄŸin iÅŸsizlik ödeneÄŸi alan işçilerin sayısı, 2024 yılında 1 milyon 800 bin kiÅŸi olarak öngörülmektedir. Bu sayı, Türkiye’deki toplam iÅŸsiz sayısının yaklaşık yüzde 20’sine denk gelmektedir. Yani iÅŸsiz kalan her 5 kiÅŸiden sadece 1’i iÅŸsizlik ödeneÄŸi alabilmektedir. Bunun nedeni, iÅŸsizlik ödeneÄŸi alabilmek için belirlenen ÅŸartların çok sıkı olmasıdır. Ä°ÅŸsizlik ödeneÄŸi alabilmek için, son 3 yıl içinde en az 600 gün sigortalı çalışmış olmak ve son 120 gün içinde kendi isteÄŸi dışında iÅŸten ayrılmış olmak gerekmektedir. Bu ÅŸartları saÄŸlayamayan veya kayıt dışı çalışan milyonlarca iÅŸsiz, iÅŸsizlik fonundan yararlanamamaktadır.
Ä°ÅŸsizlik ödeneÄŸi alanların da durumu pek parlak deÄŸildir. Ä°ÅŸsizlik ödeneÄŸi miktarı, son 4 aylık brüt ücretin yüzde 40’ı ile asgari ücretin brüt tutarı arasında deÄŸiÅŸmektedir. Ancak bu miktar, asgari geçim tutarının altındadır. Ayrıca iÅŸsizlik ödeneÄŸi süresi de çok kısadır. Ä°ÅŸsizlik ödeneÄŸi süresi, son 3 yıl içinde sigortalı çalışma süresine göre belirlenmektedir. Buna göre, son 3 yıl içinde 600-899 gün sigortalı çalışanlar 180 gün, 900-1079 gün sigortalı çalışanlar 240 gün, 1080 gün ve üzeri sigortalı çalışanlar ise 300 gün iÅŸsizlik ödeneÄŸi alabilmektedir. Bu süreler, uzun süreli iÅŸsizlik yaÅŸayanlar için yetersiz kalmaktadır.
Ä°ÅŸsizlik Sigortası Fonu’nun geleceÄŸi, hem ekonomik hem de sosyal açıdan önemli bir konudur. Fonun nasıl kullanılacağı, kimlere ne kadar destek saÄŸlayacağı ve bunların etkileri konusunda daha fazla araÅŸtırma ve tartışmaya ihtiyaç vardır. Fonun asıl amacına uygun olarak yönetilmesi ve iÅŸsiz kalan çalışanlara daha fazla destek saÄŸlanması gerekmektedir.
NHY/ Euronews
