Haber

Din ve Gerçek Dünya: Marx, Mezopotamya Mitolojisi ve Modern Toplumların Yansıması

14 Ağustos 2024

Karl Marx’ın “Din dünyası, gerçek dünyanın yansımasından başka bir şey değildir” ifadesi, dinin toplumsal ve ekonomik ilişkilerin bir ürünü olarak ele alındığı materyalist tarih anlayışının temel taşlarından biridir. Marx’a göre, dini inançlar bireysel tercihlerden ziyade, toplumların içinde bulundukları ekonomik ve sosyal koşulların bir yansımasıdır. Bu görüş, Mezopotamya mitolojisi gibi tarihsel örneklerle desteklenebilir ve modern Marksist düşünürlerin katkılarıyla daha geniş bir perspektiften ele alınabilir.

Dinin Ekonomik Temelleri

Marx’ın din anlayışı, tarihsel materyalizm teorisine dayanır. Bu teoriye göre, ekonomik yapı (altyapı) toplumsal üstyapıyı (din, hukuk, siyaset) belirler. Marx’ın çağdaşı Friedrich Engels, dini “yanılsama” olarak tanımlar ve bu yanılsamanın toplumsal düzenin bir ürünü olduğunu ileri sürer. Engels’e göre, din, insanın kendisine ve çevresine yabancılaşmasının bir ifadesidir. Marx’ın ünlü ifadesiyle “din halkın afyonudur”; bu söz, dinin toplumsal acıları hafifleten, ancak köklü çözümler sunmayan bir rol üstlendiğini belirtir (Engels, 1884).

Georg Lukács, Antonio Gramsci ve Louis Althusser gibi sonraki Marksist düşünürler de dinin rolünü farklı açılardan incelemiştir. Lukács, ekonomik yapının bilinç üzerindeki etkisini vurgulayarak, dinin bir sınıf bilinci ve ideoloji aracı olarak işlev gördüğünü savunur. Gramsci, dinin hegemonya aracılığıyla toplumda egemen sınıfın ideolojik aygıtlarından biri haline geldiğini tartışır. Althusser ise dinin, ideolojik devlet aygıtlarının bir parçası olarak bireyleri mevcut düzene uyumlu hale getirdiğini savunur (Lukács, 1923; Gramsci, 1971; Althusser, 1970).

Mezopotamya Mitolojisi: Eski Dünyada Din ve Toplum

Marx’ın din anlayışı, Mezopotamya mitolojisi gibi tarihsel örneklerle de desteklenebilir. Mezopotamya’da tanrılar, güçlü ve kontrol sahibi varlıklar olarak betimlenirken, insanlar onların emirlerine tabi kılınmış, hizmetkar pozisyonundaki figürler olarak tasvir edilmiştir. Bu hiyerarşik düzen, amelu (üst sınıf) ve ardu (köle sınıf) gibi toplumsal sınıfların mitolojik bir yansıması olarak değerlendirilebilir.

Modern yorumlar, bu mitolojilerin toplumun sosyal ve sınıf yapılarını sembolik olarak temsil ettiğini öne sürer. Örneğin, Enuma Eliş destanında tanrılar arasında bile bir hiyerarşi söz konusudur. Bu hiyerarşi, toplumda yer alan farklı sınıfların ilahi düzende bir karşılığının olduğuna dair güçlü bir sembol olarak yorumlanabilir. İnsanların tanrılara hizmet etmeye mahkum edilmesi, tanrılar arasındaki üstünlük ilişkileriyle paralel bir şekilde toplumdaki güç yapısını betimler. Bu açıdan bakıldığında, Mezopotamya mitolojisi, toplumsal düzenin bir aynasıdır ve Marx’ın dinin bir yansıma olduğu teorisini destekler (Lambert, 1972).

Modern Toplumlarda Din ve Ekonomi İlişkisi

Modern toplumlarda, özellikle kapitalist ekonomilerde, dinin rolü ve tanrı algısı önemli dönüşümler geçirmiştir. Burjuva demokratik yapıların yükselişiyle birlikte bireysel özgürlükler ve laiklik ön plana çıkmış, bu da dinin toplum üzerindeki doğrudan etkisini azaltmıştır. Ancak bu dönüşüm, dinin ekonomik sistemlerle olan ilişkisini ortadan kaldırmamıştır; aksine, dinin bireyselleşmesi ve özel alanın bir parçası haline gelmesi, kapitalizmin bir yansıması olarak yorumlanabilir (Žižek, 2000).

Slavoj Žižek, dinin kapitalist toplumlarda nasıl yeniden üretildiğini ve piyasalaştırıldığını tartışır. Ona göre, modern toplumlarda din, metalaşmış bir formda varlığını sürdürür; bireyler, tüketici olarak dini deneyimlerini seçme ve kişiselleştirme eğilimindedir. Bu bağlamda din, bir yandan bireysel bir tercih olarak görünse de aslında kapitalist sistemin bir ürünüdür (Žižek, 2000).

David Harvey ve Immanuel Wallerstein gibi düşünürler ise, ekonomik eşitsizliklerin derinleştiği toplumlarda dinin daha otoriter ve muhafazakar bir şekilde yeniden canlandığını gözlemler. Bu durum, Mezopotamya mitolojisindeki gibi, tanrıların otoritesinin sosyal düzenin bir yansıması olarak görülmesiyle paralellik gösterir. Harvey, neoliberal politikaların yarattığı ekonomik eşitsizliklerin, dini ve sosyal hareketler üzerindeki etkisini vurgular. Bu tür toplumlarda, dinin mevcut düzeni meşrulaştıran veya ona karşı bir tepki olarak yeniden canlanan bir yapı olarak görülmesi, Marx’ın teorisini destekler (Harvey, 2005; Wallerstein, 2004).

Doğu Toplumlarında Tanrı ve Otorite Algısı

Ekonomik eşitsizlikler ve otoriter liderliklerin etkisi, özellikle ekonomik olarak geri kalmış Doğu toplumlarında, dinin nasıl daha tutucu ve baskıcı bir biçimde şekillendiğini anlamak açısından kritik öneme sahiptir. David Harvey, Immanuel Wallerstein, Nikki R. Keddie ve Hamid Dabashi’nin görüşleri, bu sürecin din üzerindeki etkilerini detaylandırarak, dinin toplumsal ve ekonomik yapıların bir yansıması olarak nasıl işlediğini ortaya koyar.

David Harvey, neoliberal politikaların yol açtığı ekonomik eşitsizliklerin, dinin toplumsal yapı üzerindeki etkilerini nasıl derinleştirdiğini inceler. Harvey’e göre, ekonomik dengesizliklerin artması, dinin mevcut düzeni destekleyen ve otoriter yönetimleri meşrulaştıran bir araç olarak kullanılmasına neden olur. Bu bağlamda, dinin baskıcı ve otoriter bir biçimde şekillenmesi, toplumsal zorlukları ve ekonomik adaletsizlikleri sorgulamanın önüne geçer. Harvey, ekonomik eşitsizliklerin derinleştiği toplumlarda dinin, mevcut rejimleri ve ekonomik zorlukları meşrulaştırarak, bireylerin bu düzeni kabullenmelerini sağladığını vurgular (Harvey, 2005).

Immanuel Wallerstein, kapitalist sistemin ekonomik eşitsizlikleri nasıl derinleştirdiğine dair analizleriyle bu sürece ışık tutar. Wallerstein’ın görüşüne göre, ekonomik merkez ve çevre arasındaki dengesizlikler, otoriter yönetimlerin ve dini söylemlerin desteklenmesine yol açar. Ekonomik olarak geri kalmış bölgelerde, din, egemen sınıfların ve otoriter rejimlerin iktidarını pekiştiren bir ideolojik araç olarak işlev görür. Bu durum, dinin toplumsal ve ekonomik eşitsizlikleri meşrulaştırmasına ve mevcut düzenin kabul edilmesine katkıda bulunur (Wallerstein, 2004).

Nikki R. Keddie, Orta Doğu’daki ekonomik ve siyasi yapılar üzerindeki dini etkileri değerlendirir. Keddie’ye göre, ekonomik zorluklar ve siyasi baskılar, dinin daha otoriter ve tutucu bir biçimde şekillenmesine neden olur. Bu tür bir din anlayışı, bireylerin yaşadıkları ekonomik ve siyasal zorlukları sorgulamalarını engeller ve mevcut düzenin kabulünü teşvik eder. Keddie, bu sürecin dinin, egemen güçlerin ve otoriter liderlerin ideolojik kontrolünü pekiştirdiğini ve toplumsal eleştiriyi sınırladığını belirtir (Keddie, 2006).

Hamid Dabashi ise, Orta Doğu ve Asya’daki otoriter yönetimlerin din üzerindeki etkilerini ele alır. Dabashi, otoriter liderlerin kendilerini tanrısal figürlerle özdeşleştirerek dini ide olojileri kendi iktidarlarını pekiştirmek için nasıl kullandıklarını inceler. Bu tür bir din anlayışı, bireylerin eleştirel düşünme yetilerini zayıflatarak, mevcut düzenin sorgulanmasını engeller. Dabashi, bu sürecin dinin baskıcı ve otoriter bir araç olarak kullanılmasına zemin hazırladığını savunur (Dabashi, 2007).

Bu noktada, Marx’ın dinin ekonomik ve toplumsal yapıların bir yansıması olduğu görüşü yeniden doğrulanır. Din, ekonomik eşitsizlikler ve otoriter rejimler tarafından biçimlendirilerek, mevcut düzenin korunmasına katkıda bulunur. Bu analizler, Doğu toplumlarında dinin nasıl şekillendiğine dair önemli bir perspektif sunar ve Marx’ın tarihsel materyalizm teorisinin modern toplumlara uygulanabilirliğini gösterir. Marx’ın görüşleri, günümüz toplumlarında dinin ekonomik ve toplumsal yapıların bir yansıması olarak nasıl işlediğini anlamak için hala geçerliliğini korumaktadır.

Sonuç: Marx’ın Din Teorisi

Marx’ın din anlayışı, tarihsel materyalizm teorisi temelinde şekillenen bir perspektifle, dinin toplumsal ve ekonomik yapıların bir yansıması olarak nasıl işlediğini anlamamıza yardımcı olur. Mezopotamya mitolojisi gibi tarihsel örnekler, bu görüşü destekleyen somut kanıtlar sunar. Modern Marksist düşünürler, bu çerçeveyi genişleterek dinin toplumsal ve ekonomik yapıların bir yansıması olduğunu savunur. Ancak modern toplumlarda dinin rolü ve algısı dönüşüme uğramıştır. Burjuva demokratik yapılar ve bireysel özgürlükler, dinin toplumsal üstyapıdaki rolünü değiştirmiş, ancak kapitalizmin bir ürünü olarak dinin metalaşmış formlarda varlığını sürdürmesine neden olmuştur.

Marx’ın dinin toplumsal ve ekonomik yapıların bir yansıması olduğu görüşü, modern toplumlarda da geçerliliğini korur. Din, hem tarihsel hem de modern toplumlarda, toplumsal düzenin bir aynası olarak işlev görür. Marx’ın görüşleri, dinin toplumsal yapı üzerindeki etkilerini anlamak için hala güçlü bir araçtır ve bu perspektif, gelecekteki sosyal bilimler çalışmalarında da geçerliliğini sürdürecektir.

Kaynakça

Engels, F. (1884). Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni. Berlin: Dietz Verlag.
Lukács, G. (1923). Tarih ve Sınıf Bilinci. Merlin Press.
Gramsci, A. (1971). Prison Notebooks. Columbia University Press.
Althusser, L. (1970). Lenin and Philosophy and Other Essays. Monthly Review Press.
Lambert, W. G. (1972). Babylonian Creation Myths. Eisenbrauns.
Žižek, S. (2000). The Fragile Absolute: Or, Why is the Christian Legacy Worth Fighting For?. Verso.
Harvey, D. (2005). A Brief History of Neoliberalism. Oxford University Press.
Wallerstein, I. (2004). World-Systems Analysis: An Introduction. Duke University Press.
Keddie, N. R. (2006). Modern Iran: Roots and Results of Revolution. Yale University Press.
Dabashi, H. (2007). Iran: A People Interrupted. The New Press.