Eyalet sistemi: Evren, Özal, İnönü ve Erdoğan ne demişti?

Anayasa deÄŸiÅŸikliÄŸi referandumuna kısa süre kala Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) Genel BaÅŸkanı Devlet Bahçeli’nin ‘eyalet sistemi’ çıkışı, bu modeli yeniden gündeme getirdi. Ancak bu sisteme yönelik tartışmalar, Türk siyaseti için yeni deÄŸil. Eyalet sistemi Türkiye’de 30 yıldan uzun süredir siyasetin farklı kanatlarından liderlerin dile getirdikleri bir konu oldu.

Eyalet sistemi tartışmalarının kalbinde ise bu modelin Türkiye’nin üniter yapısını bozacağı ve sonunda ülkenin bölünmesine yol açacağı kaygıları var.

Bu nedenle de eyalet sistemi ile Kürt sorunu arasında bir ilişki kuruluyor olsa da, geçmişe bakıldığında sisteme yönelik tartışmaların sadece Kürt siyasetçilerin tekelinde olmadığı ve farklı siyasi yelpazeden siyasetçilerin de bu sisteme destek verdiği görülüyor.

Bugüne kadar hem sağdan hem de soldan birçok siyasetçi doğrudan eyalet sistemine geçilmesi gerektiğini telaffuz etmiş ya da en azından tartışılması gerektiğini savunmuş. Bu konuda bazı devlet raporları hazırlanmış olmasına karşın somut bir adım atılmış değil.

MHP’nin ise eyalet sistemini başından beri reddetmiÅŸ ve bu konu her gündeme geldiÄŸinde tutarlı bir çizgi izlemiÅŸ bir parti.

Evren’in hazırlattığı kararnameye Özal’dan ret

Türkiye’de eyalet sistemi denildiÄŸinde, akla ilk olarak 8. CumhurbaÅŸkanı Turgut Özal gelse de esasen bu konuyu gündeme getiren 1980 askeri darbesi sonrası 7. CumhurbaÅŸkanı Kenan Evren oldu.

Sabah gazetesinde 2007 yılında yayımlanan bir haberde Türkiye’nin sekiz eyalete bölünmesini öngören bir harita yer aldı.

Bu habere göre, Ekim 1983’te bölge valilikleri kararnamesi hazırlandı ve kararname kısa süre sonra göreve baÅŸlayan Özal hükümetine gönderildi.

71 Sayılı Bölge ValiliÄŸi Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’de Türkiye’nin, her birinde merkez bir ilin bulunduÄŸu sekiz bölgeye bölünmesi ve zamanla valilerin halk tarafından seçileceÄŸi “bir eyaletler yönetim biçimine” geçilmesi öngörülüyordu.

Ancak Özal hükümeti, selefi Bülend Ulusu tarafından Evren’in talebiyle hazırlanan bu kararnameyi reddetti.

Sabah’ın haberinde dönemin bakanları, kararnamenin reddedilmesinde “üniter devlet itirazları ve ordunun yaklaşımıyla ilgili kaygıların” önemli rol oynadığını söyledi.

Bununla birlikte kararnamenin reddi, eyalet sistemini gündemden düşürmeye yetmedi.

Özal önce reddediyor, sonra model açıklıyor

Bu kez, 1987 genel seçimlerinden hemen önce Türkiye’deki yedi coÄŸrafi bölgenin eyalete dönüştürüleceÄŸi yönünde haberler basında yer aldı.

Bu haberlere göre, Özal hükümeti, yedi coğrafi bölgenin eyalet yapılması ve yerel yönetimleri güçlendirecek adımlar üzerinde bir çalışma yaptı.

Ancak seçim gecesi Milliyet’e konuÅŸan Özal, bu haberlere iliÅŸkin, “Uydurma, Türkiye’de eyalet sisteminin olması mümkün deÄŸil” dedi.

O tarihte bu sözleri sarf etmiÅŸ olmasına karşın çok deÄŸil, iki yıl sonra Özal’ın aÄŸzından “eyalet sistemi” önerisi çıktı.

Özal’ın Mart 1989’da Konya’nın EreÄŸli ilçesinde açıkladığı model de eyalet sisteminin örneÄŸi olarak görüldü.

Buna göre, büyükşehir ilan edilen illerin çevresindeki illerle irtibat halinde olması öngörülüyordu.

Özal’ın Konya gezisini takip eden gazeteciler Åžamil Tayyar ve Ekrem Hortu da Milliyet’teki haberlerinde, “BaÅŸbakan Özal’ın Konya için açıkladığı yeni idari düzenleme ‘yarı eyalet sistemi’ biçiminde yorumlandı” diye yazmışlardı.

Almanya gezisi dönüşü gazetecilerin sorularını yanıtlayan Özal ise kafasında sistemi şu sözlerle biraz daha netleştirdi:

“Ä°ller sayısı 100’ü aÅŸarken, büyük ÅŸehirli iller de ‘büyük il’ olacak. Türkiye’de bu özelliÄŸe sahip 16 il var. O 16 il, civarlarındaki illerle irtibatlı olacak. Ama bu demek deÄŸil ki, Türkiye’deki bütün illerin bir ‘büyük il’le irtibatı olsun. Ona belki zamanla gidilir. Ama bu, belki ‘eyalet sistemi’ne doÄŸru gidiÅŸin baÅŸlangıcı olur.”

Bu sözlerden birkaç ay sonra da Özal, 8. cumhurbaşkanı seçildi.

İçiÅŸleri Bakanlığı’nın 1990 tarihli eyalet raporu

1990 yılında ise İçiÅŸleri Bakanlığı, Türkiye’nin 13, 15 veya 18 eyalete bölünmesi önerisini getiren bir rapor hazırladı.

Gazetelerde yer alan haberlere göre, baÅŸka bakanlıkların da görüşleri alınarak hazırlanan bu raporda, ABD’dekine benzer bir sistemin kurulması, il sayısının artırılması ve hatta 120’ye kadar çıkartılması ile valilerin halk tarafından seçilmesi gibi öneriler yer aldı.

Haberlerde, dönemin İçiÅŸleri Bakanı Abdülkadir Aksu’nun masasına giden bu rapordaki önerilerin Özal tarafından da desteklendiÄŸi vurgulanıyordu.

Özal’ın hem baÅŸbakanlık hem de cumhurbaÅŸkanlığı döneminde zaman zaman hem eyalet hem de baÅŸkanlık sistemiyle ilgili kamuoyunun nabzını yoklamasına karşın tam olarak nasıl bir sistem planladığını açıklamaya ise ömrü yetmedi.

Bunu açıklamak ise Özal’ın 17 Nisan 1993’te hayatını kaybettikten 20 yıl sonra o dönem en yakın danışmanlarından biri olan Cengiz Çandar’a kaldı.

‘Eyalet sistemi Özal’ın kafasındaki baÅŸkanlık sistemiyle uyumluydu’

Çandar, Nisan 2013’te Radikal gazetesindeki yazısında Özal’ın 10-12 eyalete bölünen bir idari yapılanmanın hem gerçekçi hem de Kürt sorununun çözümüne önemli katkı yapacağı kanısında olduÄŸunu belirterek ÅŸunları yazdı:

“Sekiz-on ilin bir eyaletin içinde toplanacağı bir ‘eyaletler’ yapısı vardı kafasında. Ege, İç Ege, Batı Karadeniz, DoÄŸu Karadeniz, İç Anadolu, GüneydoÄŸu, DoÄŸu, Akdeniz, Marmara gibi isimler alacak, bazılarına farklı isimler verilebilecek olan eyaletler. GüneydoÄŸu ve DoÄŸu eyaletlerinde öyle bir yapılanmaya gidilebilirdi ki, örneÄŸin, ezici Türk kökenli nüfusa sahip olan birkaç vilayet de merkezi Diyarbakır olacak bir eyaletin içinde yer almış olurlar; böylece bir yandan ‘etnik temelli bir idari yapılanma’ da olmamış olur ama seçimle gelecek valilerin yöneteceÄŸi eyaletlerde, eyalet nüfusunun çoÄŸunluÄŸu Kürt olacağı için, vali de muhtemelen ‘seçilmiÅŸ bir Kürt vali’ olacaktır.”

Çandar ayrıca, Özal’ın kafasında ABD modeli bir baÅŸkanlık sistemi bulunduÄŸuna ve eyalet düzeni de bu sistem ile uyumlu olduÄŸuna dikkat çekti.

Eyalet sistemi tartışmaları neredeyse Özal’la özdeÅŸleÅŸmiÅŸ gibi olsa da 1990’lı yıllarda baÅŸka siyasetçiler tarafından da gündeme getirildi.

SHP’den yerel yönetimler raporu

1991 yılında Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) Genel Başkanı Erdal İnönü, Milliyet gazetesine verdiği mülakatta, o dönem hazırladıkları yerel yönetimler raporunda eyalet sisteminin yer almadığını söyledi. Ancak İnönü bu sisteme kapıyı kapatmadı:

“Yerel demokrasinin güçlenmesi, yerel vergi alınması, yerel masrafların bir kısmını yerel kaynaklarla toplamak… Bunlar düşündüğümüz modelde olan ÅŸeyler. Bunlar hep olacak. Eyalet sistemi ayrıca düşünülebilir.”

Bu sözlere rağmen, bundan sonraki yıllarda sistem tartışmalarının güneydoğu artan şiddet olayları ve PKK ile yaşanan çatışmaların gölgesinde ilerledi.

Özellikle de başta MHP başta olmak üzere, sağ partiler ve zaman zaman sol siyasetçilerin de Kürt sorununun çözümü konusunda o dönemde gündeme getirilen siyasi ve kültürel bazı adımlara devletin üniter yapısını bozacağı gerekçesiyle itiraz etti.

Türkeş: Eyalet sistemi Türk milletini iğfal etmektedir

MHP’nin o dönemdeki genel baÅŸkanı Alparslan TürkeÅŸ ise 1993 yılında Ä°zmir’de yaptığı açıklamada dönemin hükümetini ÅŸu sözlerle eleÅŸtirdi:

“Ãœlkeyi yönetenler; Kürtçe eÄŸitim, eyalet sistemi, özerklik, federasyon gibi sözler ederek, Türk milletini iÄŸfal etmektedir.”

1990’ların sonuna gelindiÄŸinde de o dönem, hem PKK lideri Abdullah Öcalan’ın yakalanması hem de PKK ile çatışmaların önemli ölçüde azalmasıyla birlikte eyalet sistemini ima eden sözler yine devletin en üst kademelerinde dile getirildi.

Dönemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, reform çağrısı yaptığı bir konuşmasında, mülki idarenin sil baştan değiştirilmesi gerektiğini savundu:

“Bizim korkumuz, üniter devletiz. Ãœniter devlete zarar gelir diye, eyalet sistemini düşünmüyoruz. DüşünmediÄŸimiz için de merkeziyetçiliÄŸe saplanıp kalmışız.”

AKP döneminde eyalet sistemi tartışmaları

2000’li yıllara gelindiÄŸinde ise Türkiye’nin gündemini ekonomik krizden çıkış süreci ve Adalet ve Kalkınma Partisi’nin (AKP) tek başına iktidara gelmesiyle yeniden ateÅŸlenen laiklik tartışmaları meÅŸgul etmeye baÅŸladı.

Bu dönemde, AKP’li yetkililer iktidarlarının ilk yıllarında baÅŸkanlık ve eyalet sistemi gibi tartışmalı konulardan uzak durmaya çalışırken, bu konuyu gündeme çok da beklenmedik bir isim getirdi.

1984 yılında hazırlattığı eyalet sistemi kararnamesi Özal hükümeti tarafından reddedilen Evren, 23 yıl sonra konuyu bir kez daha tartışmaya açtı.

Evren, 2007 yılında yaptığı açıklamada şunları söyledi:

“Åžimdi bölge veya eyalet sistemine geçilirse belki daha iyi olur. Kendi ihtiyaçlarını karşılamak için vergi bile alabilirler. Dünyanın birçok yerinde var. Almanya’da, ABD’de var. Biz bunu sekiz vilayet için düşünmüştük.”

Evren hakkında inceleme, Zana hakkında dava

Evren, hazırlanan kanunun o dönem yapılan seçimi kazanan Özal’ın hükümetindeki içiÅŸleri bakanının “yetkileri bölünsün istemediÄŸi” için reddedildiÄŸini de öne sürdü. Eyalet sistemi için öne sürdüğü ÅŸart ise güvenlik teÅŸkilatı ve hizmetin tek elde kalmasıydı.

O dönem bu sözler büyük bir tartışma yarattı, hatta Evren hakkında Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından inceleme başlatıldı.

Gelen tepkiler ve inceleme üzerine Evren, farklı televizyon ve haber ajanslarına mülakat vererek, sözlerine netlik getirmeye çalıştı. Eski cumhurbaÅŸkanı eyalet sistemi önermediÄŸini, teklifinin “bölge valilikleri” olduÄŸunu öne sürdü.

Yine aynı, bu kez siyasi yelpazenin çok farklı bir ucundan eyalet sistemi önerisi getirildi.

Kürt siyasetinin sembol isimlerinden Leyla Zana da 2007’de IÄŸdır’da yaptığı bir konuÅŸmada, Kürt sorununun çözüm reçetesini şöyle açıkladı:

“Kürt sorununun çözümü için öncelikle bir genel affın çıkarılmasını ve eyalet sistemine geçilerek Kürdistan eyaletinin kurulmasını istiyoruz. Biliyorum, bu onlar için tabu ama tek çözüm bu. Kürdistan eyaleti Türkiye’yi bölmez.”

Bu sözlerinden dolayı kısa bir süre sonra Zana hakkında da dava açıldı.

ErdoÄŸan: Osmanlı’da Lazistan, Kürdistan eyaletleri vardı

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, başbakan olduğu 2003 yılından bu yana başkanlık sistemi arzusunu sıklıkla dile getirdi. Ancak iş eyalet sistemine geldiğinde Erdoğan daha ketumdu.

Daha önce bu konudaki en net açıklaması 2013 yılında olan ErdoÄŸan, CumhurbaÅŸkanlığı seçimine yaklaşık bir yıl kala Kanal D ve CNN Türk’te katıldığı canlı yayında muhalefeti “tarih bilmemekle” suçladı ve eyalet sistemiyle ilgili ÅŸu sözleri söyledi:

“Dünyada geliÅŸmiÅŸ güçlü ülkelere bakarsanız, bunların hiçbirinde eyalet korkusu diye, eyalet endiÅŸesi diye bir ÅŸey yoktur. Tam aksine eyalet yapılanmaları o güçlü ülkelerde çok daha süratle kalkınmayı getirir ve demokraside özellikle siyasi rekabeti getirir. Bu, güçlenme alametidir… Osmanlı’ya baktığımız zaman, o güçlü Osmanlı’da mesela çok daha enteresan Lazistan eyaleti var, Kürdistan Eyaleti var. Ä°niyoruz güneye yine aynı ÅŸekilde eyalet sistemleri var. Niye Osmanlı güçlü ve oralarda hiç çekinmeden rahatlıkla bunları vermiÅŸ. Åžimdi ben MHP’ye endiÅŸeyle bakıyorum. Haydi CHP’yi bu konuda farklı düşünürüm de. Ama MHP bir taraftan ‘Osmanlı’nın devamıyız’ diyecek veya ‘Osmanlı’yız’ diyecek. Öbür taraftan Osmanlı’nın bu devlet yapısındaki yaklaşım tarzını görmezlikten gelecek.”

CumhurbaÅŸkanı ErdoÄŸan bugün Konya mitinginde yaptığı konuÅŸmada ise “KardeÅŸlerim Türkiye’nin üniter yapısının en büyük savunucusu, ÅŸahsım olarak biz olduk. EyaletmiÅŸ, federasyonmuÅŸ, ÅŸuymuÅŸ buymuÅŸ, hiçbiri bizim gündemimizde yoktur, olmayacaktır” dedi.

Eyalet sistemi tartışmaları, Türk siyasetini 30 yılı aşkın bir süredir zaman zaman meşgul eden gündem maddeleri arasında yer aldı.

Son olarak Pazar günü yapılacak anayasa değişikliği referandumu öncesi kritik bir dönemde bu tartışmalar yeniden gündeme geldi.

Eyalet sistemi tartışmalarının ve MHP’nin buna tepkisinin sandığa nasıl yansıyacağı ise Pazar günü belli olacak.